Lord Randolph had geen hoge pet op van zijn zoon. Winston Churchill was allerminst een briljante leerling op het St. George in Ascot, Berkshire. Wel had hij een middel ontdekt om de lijfstraffen waarmee zijn gebrekkige kennis van het Latijn eruit werd geramd, te voorkomen: een fotografisch geheugen. Churchill leerde de stof domweg van buiten en wist zodoende te maskeren dat hij de achtervoegsels maar niet onder de knie kreeg. Die geheugentraining leverde een schatkamer voor het leven op. Churchill becommentarieerde de beslommeringen van alledag te pas en te onpas met quotes van Vergilius, Clausewitz, William Pitt, Byron en de talloze kinderliedjes die hij van de kamermeisjes had geleerd. Soms verzon hij de citaten ter plekke. Zijn toehoorders slikten zijn nep-Shakespeare voor zoete koek. Doen geloven of niet doen geloven, daarin zit hem de kneep.
De geest van zijn vader
In 1893 slaagde Winston Churchill met de hakken over de sloot voor het toelatingsexamen van de Koninklijke Militaire Academie Sandhurst in Camberley.
Zijn vader was woedend.
‘Wanneer je jezelf niet kunt beletten het futloze zinloze waardeloze leven te leiden dat je geleid hebt tijdens je schooldagen en de maanden daarna, dan weet ik zeker dat je niet meer dan een maatschappelijke mislukkeling zult worden, een van de honderden die mislukt zijn op de public school, en dat je zult afzakken tot een haveloos, ongelukkig en miserabel bestaan. Als dat het geval is, dan zul je de volle last van dat ongeluk zelf moeten torsen.’
Lord Randolph was al geestelijk op zijn retour toen hij zijn zoon in het diepst van zijn ziel krenkte met deze harteloze sneer. (Zijn psychische ondergang was een gevolg van syfilis, zo was de overtuiging van Winston, maar daar wil Roberts niet aan. Randolph leed aan een complex van neurologische aandoeningen dat eerder spinocerebellaire ataxie doet vermoeden). Winston wilde zich met zijn tomeloze ambitie en werklust ontworstelen aan het fantoom dat Randolph Henry Spencer-Churchill heet. Zijn letterkundige productie overtrof de omvang van het gezamenlijke oeuvre van Shakespeare en Dickens.
Dit is de crux. Winston Churchill heeft zijn leven lang zijn vader willen pleasen, ook na diens dood. Churchill nam zijn politieke ideeën over, bewaakte zijn nagedachtenis (hij schreef een tweedelige biografie van lord Randolph) en verliet in 1965 op 24 januari, de sterfdag van zijn vader, het ondermaanse. ‘De invloed die Churchills vader op hem had is een centraal thema van deze biografie,’ zo vat Andrew Roberts zijn vuistdikke magnum opus samen.
Roberts schreef zeker geen ‘psycho biography’ van Winston Churchill. Hij heeft een broertje dood aan vakgenoten die Churchill een chronisch-depressieve of bipolaire stoornis toedichten. Ook was Churchill volgens Roberts geen alcoholist, al wordt er menig glas champagne, whisky soda en cognac in zijn biografie geschonken, ook tijdens de lunch. Zijn directe medewerkers hebben Churchill nooit dronken gezien. Op die ene keer na dan, de vergadering van de Defensieraad op 6 juli 1944. Churchill schold met een dubbele tong Anthony Eden, Clement Attlee en Bernard Montgomery de huid vol. 1 keer te diep in het glaasje gekeken tijdens 2194 dagen van oorlogsstress. Wie doet hem dat na, zo vraagt Roberts zich af. Geheelonthouder Montgomery?
Empathische lofzang
Roberts houdt van Churchill, dat moge duidelijk zijn. Zijn biografie van ruim elfhonderd pagina’s is een groots opgezet eerbetoon aan de staatsman die met zijn Shakespeareaanse volzinnen de Britten een hart onder de riem stak tijdens hun darkest hour. Is Churchill. De biografie een hagiografie, en derhalve mislukt? Zeker niet. Roberts heeft ook oog voor de onhebbelijke kanten van Churchills karakter. Hij veegt de strategische blunders die Churchill heeft begaan bepaald niet onder het tapijt van de vergetelheid, al is hij opvallend mild over het echec van Antwerpen en de Dardanellen tijdens de Eerste en de Noorse campagne tijdens de Tweede Wereldoorlog. Andere biografen hebben zich onverzoenlijker opgesteld. (Nigel Hamilton bijvoorbeeld. De werkelijke commander in chief is in zijn optiek Franklin Delano Roosevelt, maar die had de pech dat hij te vroeg overleden is. Churchill kreeg in zijn kroniek van de Tweede Wereldoorlog alle gelegenheid een glansrol aan zichzelf toe te dichten, en dat deed hij dan ook).
Juist door de empathische lofzang op de persoonlijkheid van Winston Churchill lees je deze biografie in een adem uit. Roberts vertelt over de duizelingwekkende bravoure van zijn protagonist. De jonge Winston Churchill was ervan overtuigd dat hij niet oud zou worden, dus gooide hij het op een akkoordje met Magere Hein. Churchill accepteerde deemoedig al wat op zijn levenspad kwam, inclusief een vroegtijdige dood, maar die moest dan wel roemrijk en glorieus zijn. Dus banjerde hij als een babyolifant door niemandsland aan het Ieperfront in 1916. Voor kogels dook hij niet weg. ‘Bukken heeft verdomme geen zin, die kogel is je allang voorbij!’ beet hij zijn wapenbroeders toe.
Ruime aandacht is er voor de humor van Churchill, zijn hilarische woordenwisselingen met de leden van de oppositie in het Lagerhuis. Zijn opponenten waren ‘stuk voor stuk eerzame lieden, bereid om grote offers te brengen voor hun opvattingen, indien ze die hadden. Bereid om te sterven voor de waarheid, indien ze die kenden.’ Over het heffen van protectionistische importtarieven merkte hij op. ‘Denken dat je iemand rijker kunt maken door een nieuwe belasting in te voeren is hetzelfde als denken dat je in een emmer kunt staan en jezelf op kunt tillen aan het hengsel.’
Verenigde Staten van Europa
Uiteindelijk is de biografie van Roberts vooral een monument voor Churchill de visionair, de man die in de jaren dertig vrij alleen stond in zijn weerzin tegen de appeasementpolitiek van Neville Chamberlain en in het voorjaar van 1940 de oorlog tegen de wil van behoorlijk wat partijprominenten wenste voort te zetten. Als Edward Wood (burggraaf Halifax) in mei 1940 premier was geworden, en dat zat er op het moment suprême dik in, had de Tweede Wereldoorlog een ander verloop gekend.
Churchill was de eerste die met zijn toespraak over het IJzeren Gordijn in Fulton, Missouri de contouren van een Koude Oorlog ontwaarde. Die werd hem niet in dank afgenomen. Labour diende een motie van afkeuring in, de pers hekelde de retorische taal van de oorlogshitser. Zijn toespraak was vooral een oproep aan de Verenigde Staten om de broederband te koesteren die tijdens de oorlog was opgebouwd. De ‘Engelssprekende volken’ behoorden tegenover voormalig bondgenoot Josef Stalin de rug te rechten en leiding te geven aan het democratische vrije westen. Een Verenigde Staten van Europa zou goed zijn voor de rest van Europa, het continent. Zolang het Britse Rijk er maar niet aan deel hoefde deel te nemen. Dat zou zich hooguit ‘associëren’ met de vierde zuil onder de wereldorde. Churchill zag voor het Verenigd Koninkrijk een bemiddelende rol tussen de Oude en de Nieuwe Wereld weggelegd. Hij was volgens Andrew Roberts allerminst de vader van Europa die onder andere Felix Klos in hem wil zien.
‘ Waarom de Europese federalisten kennelijk op een bepaald moment gedacht hebben dat hij een Brits lidmaatschap van federaal Europa overwoog, is iets wat ik nooit heb kunnen begrijpen. Hij heeft altijd volstrekt duidelijk gemaakt dat Groot-Brittannië, als hij het voor het zeggen had, daar niet aan mee zou doen.’
De ultieme Churchillbiografie
De eerste biografie van Winston Churchill verscheen in 1905. Hij was 30 jaar oud, vijf jaar lid van het Lagerhuis en beroemd vanwege zijn miraculeuze ontsnapping tijdens de Tweede Boerenoorlog.
Inmiddels zijn we de tel kwijt geraakt wat het aantal Churchillbiografieën betreft. In Worldcat levert de combinatie ‘Winston Churchill’ en ‘biograpy’ ruim drieduizend treffers op. Wat bezielde Andrew Roberts om zijn biografie van Winston Churchill daaraan toe te voegen? Hij beschikte over nieuwe bronnen, zoals de dagboeken van George VI, de transcripties van de beraadslagingen van het oorlogskabinet, de privédocumenten van Churchills kinderen. Maar toch. Koesterde Roberts soms de ambitie de definitieve biografie van Winston Churchill te schrijven? De definitieve biografie bestaat niet. Geschiedenis is een discussie zonder eind, merkte Pieter Geyl op in de inleiding van zijn biografie van Napoleon Bonaparte (overigens goed voor meer dan 11.000 treffers in Worldcat, waaronder die van Andrew Roberts, maar dit terzijde). Roberts beroept zich op het onderscheidend vermogen dat met het verstrijken der jaren toeneemt. Nee, de definitieve biografie bestaat niet, maar met Churchill. De biografie komen we voorlopig een heel eind.
Churchill. De biografie
Andrew Roberts
Prometheus
ISBN 978 90 351 4446 0
Verschenen in maart 2019
Bestelinformatie
Koop bij Athenaeum Boekhandel Bestel als hardcover bij Athenaeum Boekhandel (€ 49,99)
Bestel als hardcover bij bol.com (€ 49,99)
