Wilhelm II in een biografie van Christopher Clark

‘Het uitbreken van de oorlog in 1914 is geen Agatha Christie-drama, waarbij op het eind de dader wordt aangetroffen in de serre, gebogen over het lijk en met een smoking gun in de hand’, schreef de Australische historicus Christopher Clark in Slaapwandelaars, zijn briljante exposé over het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog. Toen in augustus 1914 de kanonnen begonnen te bulderen, ontwaakten de hoofdrolspelers uit een boze droom, om tot de ontdekking te komen dat zij zich op een slagveld bevonden, waarvan de gruwelijke werkelijkheid hun ergste nachtmerrie overtrof. Clark schetst het diplomatieke drama van een op hol geslagen continent dat zich in een monsterlijke oorlog had laten sukkelen. Hij wijst verdachten aan, maar geen schuldige. Wie een whodunnit wil, is bij Clark aan het verkeerde adres.

De keizer en het Duitse Rijk

In zekere zin is Wilhelm II. De laatste Duitse keizer een vervolg op de weg die hij in Slaapwandelaars is ingeslagen. In verschillende eerdere biografieën, onder andere die van John Röhl, was der Kaiser de kwade genius achter de Eerste Wereldoorlog en een schakel naar de Führer-cultus, waarmee de Tweede alvast werd ingeluid. Een notoir antisemiet bovendien, die bij de oplossing van het zogeheten Joodse vraagstuk aan gas dacht. Er zijn genoeg argumenten om een ‘schuldig aan alle aanklachten’ over Wilhelm uit te spreken. Hij had er nogal een handje van om hoog van de toren te blazen en boude uitspraken te doen. Toen in Duitsland de socialisten steeds meer terrein wonnen, bond hij “zijn” garderekruten op het hart niet te luisteren naar de “verleiders en ophitsers” van de SPD. Als de nood der tijden daarom vroeg, moesten ze desnoods “op hun vaders en broers schieten”. De troepen die zich op 27 juli 1900 in Bremerhaven verzameld hadden om in China de Boksersopstand neer te slaan, konden volgens hun keizer een voorbeeld nemen aan de Hunnen. “Zo moge de Duitser in China voor de komende duizend jaar een zodanige reputatie vestigen dat geen Chinees een Duitser meer scheef durft aan de kijken!” Het zijn dat soort uitspraken die hem in de links pers, onder andere in het satirische weekblad Simplicissimus, deden uitgroeien tot een mikpunt van spot, terwijl historici gestaafd worden in hun beeld van Wilhelm II als de oorlogshitser die de Duitsers linea recta naar de loopgraven van Verdun heeft geleid.

Maar tussen retoriek en werkelijkheid stonden nogal wat wetten en praktische bezwaren in de weg. Op papier was de keizer niet meer dan de primus inter pares van een federale statenbond, waarvan de macht werd ingetoomd door de Bondsraad en de democratisch gekozen Rijksdag. In de praktijk was het Pruisen dat met zijn militair en bureaucratische apparaat de boventoon voerde. Zijn premier in de aartsconservatieve Landdag was tevens de rijkskanselier, een functie die na de Duitse eenwording haast twintig jaar lang door Otto von Bismarck werd uitgeoefend. Deze rasmanipulator beheerste het overheidsbeleid in Pruisen en het Rijk volkomen, hetgeen de oude keizer, Wilhelm I, deed verzuchten: “Es ist schwer, unter Bismarck Kaiser zu sein.”

Wankelmoedig leider

Het eigengereide optreden van zijn kleinzoon bracht de Duitse overheid regelmatig tot wanhoop. Bernhard von Bülow, de kanselier waarmee Wilhelm II het langst te maken kreeg, vreesde “de gevaren van de krachtige oerdrift van zijn individualiteit”. De keizer lapte met zijn uitspraken de constitutionele beperkingen van zijn macht aan zijn laars. Dat blijkt onder andere uit de Daily Telegraph-crisis van 1908, waarin hij met zijn standpunten over de Boerenoorlog de Britten tegen zich in het harnas joeg. Er volgde een diplomatieke rel van jewelste. In de Julicrisis van 1914 sloeg hij de plank volledig mis, toen hij oprecht geloofde dat de “Servische kwestie” tot een lokaal conflict beperkt zou blijven. Dat bleef het niet. De moord op de Oostenrijkse kroonprins Franz Ferdinand en zijn eega was de lont in het kruitvat van de wereldoorlog die een maand later zou uitbreken. Wat Clark keer op keer aantoont is dat Wilhelm niet alleen in die standpunten stond, maar omgeven werd door bestuurders die zijn visies deelden.

Wilhelm II was ook een wankelmoedig leider, die op het verkeerde moment op de verkeerde paarden gokte. Wilhelm was helemaal niet de grote pleitbezorger van de onbeperkte duikbotenoorlog die hij in januari 1917 afkondigde. Hij veroordeelde binnenskamers “het torpederen van enorme passagiersschepen vol vrouwen en kinderen” als een “ongeëvenaard barbaarse wreedheid, waarmee we ons de haat en de giftige woede van de hele wereld op de hals zullen halen.” De haviken in de Duitse legertop – Paul von Hindenburg en Erich Ludendorff – stuurden echter aan op deze totale oorlog. De publieke opinie hadden ze mee. De koerswijziging leidde in april 1917 tot de oorlogsverklaring van de Verenigde Staten aan Duitsland, waarmee de oorlog in feite verloren was.

Clark ontrafelt de krankzinnig ingewikkelde constitutie van het Duitse Rijk tot op de laatste draad, om zo tot een eindoordeel over Wilhelm II te komen. Hij presenteert de Duitse keizer als een blaaskaak die kon floreren in een politiek systeem dat hem, meestal uit lankmoedigheid, nauwelijks corrigeerde. “Zware kost”, verzuchtte ik zo nu en dan bij het lezen van deze biografie, wat niet afdoet aan mijn bewondering voor de diepgang van het onderzoek en de nuances die Clark in zijn tekst weet in te brengen. De waanzin van de Eerste Wereldoorlog vraagt om een dergelijke minutieuze benadering, want het is de enige benadering die ons doet begrijpen hoe een wereldoorlog als een ongeluk in een klein hoekje kan zitten.
En dan te bedenken dat de beste man niet eens over een twitteraccount beschikte.

Wilhelm II. De laatste Duitse keizer
Christopher Clark
Bezige Bij
ISBN 9789023466000
Verschenen in september 2017

Bestelinformatie

Koop bij Athenaeum Boekhandel

Bestel hier als hardcover bij Athenaeum Boekhandel (€ 39,99)
Bestel hier als ebook bij Athenaeum Boekhandel (€ 14,99)

Bestel hier als hardcover bij bol.com (€ 39,99)
Bestel hier als ebook bij bol.com (€ 14,99)