‘De magie van genezing gaat in de psychiatrie en klinische psychologie soms over het genezen van ziektes, maar vaker over mensen helpen hun leven weer op de rails te krijgen. Dat begint met het bieden van hoop. Een bekwame behandelaar helpt de patiënt om het licht aan het einde van de tunnel te zien.’
Die les in nederigheid geeft Willem van der Does mee in De magie van genezing. Als hoogleraar klinische psychologie aan de Universiteit Leiden en directeur volwassenenzorg van het Leids Universitair Behandel- en Expertise Centrum (LUBEC) zal hij het weten. In zijn zeer onderhoudende boek portretteert Van der Does veertien pioniers die juist met hun radicale en gewaagde ideeën de geschiedenis van de psychiatrie ingrijpend hebben beïnvloed, en wat we daarvan kunnen leren voor de huidige praktijk.
Daar zitten bekende(re) namen tussen als de welhaast onvermijdelijke psychoanalyticus Sigmund Freud (1856-1939), grondlegger van de neurologie Jean-Martin Charcot (1825-1893) en Cesare Lombroso (1835-1909), beroemd geworden met zijn inventarisatie van uiterlijke kenmerken van misdadigers. Maar het boek bevat ook biografische schetsen van pioniers die bij een groter publiek minder bekend zullen zijn zoals Ugo Cerletti (1877-1963), bedenker van de elektroshocktherapie, en Francine Shapiro (1949-2019) die de populaire traumatherapie Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR) “uitvond”.
Prefrontale leukotomie
De magie van genezing laat zich lezen als een pleidooi voor een niet al te radicale psychiatrie. Het boek is weliswaar geen ‘echte’ biografie, niettemin valt er voor de liefhebber van het genre genoeg te genieten in de opgetekende schetsen – helemaal voor wie ook nog eens is geïnteresseerd in psychiatrie en klinische psychologie en de onvermijdelijke uitwassen daarin.
Dat komt niet in de laatste plaats door de prettige vertelstijl van Van der Does. ‘Het is ontnuchterend om te constateren hoeveel schade aangericht kan worden door professionals die het beste met de medemens voorhebben en die een eed hebben afgelegd om het principe van primum non nocere te volgen,’ stelt hij. Gelukkig heeft de beroepsgroep iets geleerd ‘van de spectaculaire ongelukken onderweg’ en zijn er ‘allerlei maatregelen getroffen die nieuwe ontsporingen moeten voorkomen’.
Daarvan is met name het hoofdstuk over ‘de roekeloze pionier’ Egas Moniz (1874-1955) een goed voorbeeld. Hij ontving in 1949 de Nobelpijs voor Geneeskunde voor zijn ontdekking van de prefrontale leukotomie in de behandeling van psychose: het doorsnijden van de verbinding tussen de frontale hersenkwab en de daarachter gelegen gebieden. Gedurende bijna twintig jaar was dit ‘mainstream psychiatrie’. Tienduizenden patiënten hebben zo’n operatie ondergaan, vaak met ernstige bijwerkingen en complicaties tot gevolg.
Die methode mag nu als barbaars gelden, zo had die volgens Van der Does destijds direct getypeerd moeten worden. ‘De geneeskunde heeft van dit horrorverhaal geleerd dat patiënten veel beter beschermd moesten worden tegen overambitieuze behandelaars.’
Schizofrenogene moeder
Op haar manier was Frieda Reichmann (1889-1957) ook heel ambitieus. Ze was de eerste studente geneeskunde aan de Universiteit van Koningsbergen (Duitsland). Zoals veel psychiaters in die tijd werd zij psychoanalytica. Een van haar patiënten was de elf jaar jongere filosoof en socioloog Erich Fromm. Hij was bij haar in analyse als onderdeel van zijn eigen opleiding tot psychoanalyticus. Ze raakten echter verliefd en trouwden in 1926; de analyse was daarvoor vanzelfsprekend al stopgezet.
Tien jaar later zou Fromm-Reichmann toetreden tot de medische staf van Chestnut Lodge, een luxueuze psychiatrische kliniek in het Amerikaanse stadje Rockville. Ze werd de beroemdste psychiater daar nadat een van haar patiënten onder het pseudoniem Hannah Green de semiautobiografische roman I Never Promised You a Rose Garden publiceerde. Hoofdpersoon daarin is een 16-jarig meisje dat na een suïcidepoging drie jaar opgenomen wordt. Dankzij intenseieve gesprekstherapie met ‘Dr Fried’ lukt het haar uiteindelijk ‘de waanwereld van schizofrenie achter zich te laten’.
De kinderloos gebleven Fromm-Reichmann was zelf een soort van moederfiguur voor haar patiënten, aldus Van der Does, en hield er een typische kijk op hun biologische moeders op na. ‘In 1948 schreef ze: ‘De schizofrene patiënt is pijnlijk wantrouwig en haatdragend, door de ernstige afwijzing die hij vroeg in zijn jeugd heeft moeten ervaren, door belangrijke mensen en in de regel door een schizofrenogene moeder.’
Schizofrenie was dus de schuld van de moeder. Fromm-Reichmann was niet de enige die er zo over dacht, maar toen wetenschappelijk onderzoek vanaf de jaren tachtig van die opvatting niets heel liet, werd zij verguisd omdat zij de term ‘schizofrenogeen’ had gemunt. Niettemin hield Hannah Green publiekelijk vol dat ze genezen was in Chestnut Lodge.
I Never Promised You a Rose Garden dateert van 1964, er werden meer dan zes miljoen exemplaren van verkocht, het is verfilmd en voor toneel bewerkt. Fromm-Reichmann overleed in 1957 en heeft van dat succes dus niets meegegekregen. ‘De roemloze ondergang van de schizofrenogene moeder is haar ook bespaard gebleven,’ concludeert Van der Does.
Psychonaut
Triest én geestig is de schets van ‘cultfiguur’ Timothy Leary (1920-1996), bekend geworden als pleitbezorger van het gebruik van lsd en andere psychedelica. Een man van uitersten, aldus Van der Does, die bijvoorbeeld vijf keer trouwde. Maar hij is ook de bedenker van een model voor diagnostiek van persoonlijkheid, de Roos van Leary, dat al meer dan zestig jaar standhoudt en die in vrijwel elke inleiding in de psychologie is opgenomen. Zelf zou hij zo onverantwoordelijk zijn omgegaan met zijn eigen psychedelicagebruik dat het wetenschappelijk onderzoek ernaar verdacht werd en lang stagneerde. ‘Hij werkte op de beste universiteiten, maar zat ook jarenlang in de gevangenis,’ verhaalt Van der Does. ‘Eenmaal zat hij zelfs in een cel naast sekteleider en moordenaar Charles Manson – maximum security dus. President Nixon zou Leary ‘de gevaarlijkste man van Amerika’ hebben genoemd.’
Als ‘psychonaut’ hield Leary zich lang bezig met de mogelijkheid van ruimtereizen. Zijn grote wens was dat een paar gram van zijn as ‘in de ruimte zou worden begraven’, schrijft Van der Does. ‘In 1997 werd een raket gelanceerd met zijn as en dat van drieëntwintig andere excentriekelingen, die zes jaar om de aarde zou cirkelen alvorens op te branden in de atmosfeer. Kort na de lancering ontving een van Leary’s favoriete tegenstanders in Harvard een e-mail ondertekend door ‘Tim’: Hi Brendan, this is my first message from the Great Beyond. How are things at Harvard?’
E-mail was toen nog lang niet zo ingeburgerd als tegenwoordig, en dit bericht zou ‘enige vrolijke opwinding’ hebben veroorzaakt. ‘Uiteraard werd het bericht netjes beantwoord, maar er is niets meer vernomen van Leary vanuit zijn raket,’ noteert Van der Does droog.
Vlek
Wat volgens Van der Does – die zich trouwens in 2011 succesvol inspande om cartoonist Peter van Straten [zéér terecht, VB] een eredoctoraat aan de Universiteit Leiden te bezorgen – zijn geportretteerden delen, is ‘een groot formaat ego en een hang naar roem en erkenning’. De Zwitsere psychiater Hermann Rorschach (1884-1922) vormt daarop de uitzondering.
Wellicht daarom is dat hoofdstuk het meest sympathieke. Net als begrippen uit de psychoanalyse zoals het Oedipuscomplex en verdringing mag zijn inktvlekkentest, die heel soms nog wordt ingezet bij personeelsselectie, tot het collectieve bewuste worden gerekend. Met die test leek de psychoanalyse een non-verbaal instrument rijker. Rorschach vond dat zijn test juist niet ‘gebruikt kon worden als peilstok voor het onbewuste’, doceert Van der Does. Sowieso beschouwde Rorschach zijn methode zelf als niets meer dan ‘een open onderzoek naar hoe mensen verschillen in hun waarneming’.
De jonge Rohrschach tekende graag als middelbare scholier. Lang twijfelde hij tussen een studie geneeskunde of de kunstacademie. Iedereen op zijn middelbare school had een bijnaam. Die van hem verwees naar zijn schildertalent: Klex, hetgeen vlek betekent.
Inderdaad, zoals Van der Does stelt: ‘Je verzint het niet.’
De magie van genezing. Radicale ideeën uit de geschiedenis van de psychiatrie
Willem van der Does
ISBN paperback 978 90 213 4139 2
ISBN e-book 9789021341408
Verschenen in mei 2023
Bestelinformatie
Bestel als paperback bij bol.com (€ 22,99)Bestel als e-book bij bol.com (€ 9,99)
