Van bohemien tot laatpostmodernist. Schrijversmythen van Sander Bax

De generatie waartoe ik behoor is opgegroeid met de Grote Drie van de Nederlandse naoorlogse literatuur: Gerard Reve, Willem Frederik Hermans en Harry Mulisch (waarbij men zich alleen nog afvroeg wie de vierde Grote was: Hella S. Haasse, Hugo Claus, of toch Jan Wolkers?). Ze kwamen voor op elke verplichte boekenlijst. Af en toe zag je ze ook op televisie, maar hun beroemdheid hadden ze te danken aan hun boeken. Ja, dat dacht je! Maar na lezing van Sander Bax’ studie Schrijversmythen wordt duidelijk dat we ook in die vroege jaren zeventig al sterk werden beïnvloed door het imago dat de schrijvers graag voor zichzelf creëerden: de autonome schrijver, de literaire beroemdheid of de schrijver als publieke intellectueel. Soms ook in een combinatie daarvan. Tegenwoordig zijn literaire schrijvers graag geziene gasten in de media. Als beïnvloeders van de publieke opinie veroorzaken ze soms ophef, terwijl de grens tussen de schrijver en zijn werk soms nauwelijks nog waarneembaar is. Zoals Bax schrijft: ‘Veel schrijvers ontwikkelden zich daardoor tot publieke figuren en beroemdheden met een grote maatschappelijke impact.’ Zodra een schrijverschap een publieke aangelegenheid wordt, doet zich het verschijnsel voor waarin de mens geleidelijk aan verandert in een mythe. Niet alleen de kenmerken uit het oeuvre zijn daarin bepalend, ook uitspraken van de schrijver over het schrijverschap, meningen van anderen en het beeld dat de media van de auteur hebben gecreëerd. De vraag is hoe zich deze ontwikkeling, die al begon met de Beweging van Tachtigers, heeft voltrokken.

Schrijverstypen

Met Schrijversmythen benadert Sander Bax, hoogleraar onderwijs en cultuur bij het Tilburg Center of the Learning Sciences en bij het departement cultuurwetenschappen van Tilburg University, de literatuurgeschiedenis tussen 1880 en 2020 op een heel andere wijze dan we van literatuurhistorici gewend waren. In zijn boek laat hij zien hoe het onderhandelingsspel in ruim anderhalve eeuw heeft geleid tot de uiteenlopende schrijverstypen als de bohemien, de dandy, de ‘dode auteur’, de geëngageerde schrijver, de ‘grote schrijver’, de publieke intellectueel en de literaire beroemdheid. Maar ook de schrijver als radicale vernieuwer en bestsellerauteur komen aan bod. In elk hoofdstuk stelt Bax een van die typen centraal en maakt hij duidelijk hoe schrijvers uit verschillende tijdsperioden dit type hebben ingezet om hun eigen identiteit als schrijver vorm te geven.

Vanaf het decennium vóór ik mijn boekenlijst moest inleveren, en daardoor een lezer voor het leven bleef, is het literaire veld zowel sterk vercommercialiseerd als gemediatiseerd. Na de collectieve literaire identiteitscrisis in de jaren zeventig die Bax waarneemt, volgde de ‘akoïsering’ van de literatuur en de demobilisatie van de moderne schrijver, waardoor de conventies van de literaire autonomie sterk onder druk kwam te staan. Gevolg was wel een enorme bloei van de aandacht voor literatuur en een toenemende concurrentiestrijd tussen schrijvers en andere beroemdheden. Ook riep dat de vraag op wat nu eigenlijk de taak van de schrijver was. Het was met name Vrij Nederland-criticus Carel Peeters die vond dat schrijvers te veel bezig waren met ‘individuele psychologie’ en zich te gemakkelijk voegden naar de commerciële patronen van het culturele klimaat. Hij miste de schrijvers die geworteld waren in de conventies van de literaire autonomie. En dat doet hij nog steeds.

Al in zijn eerdere studie De Literatuur Draait Door betoogde Bax dat in de eerste decennia van deze eeuw de literatuur lijkt te zijn ‘doorgedraaid’. Spreken over succes en economisch gewin (in tegenstelling tot de ‘belangeloosheid’ van weleer) gaat veelal gepaard met het innemen van uitgesproken standpunten. Daarbij verwijzen literaire teksten ook steeds explicieter naar elementen uit het leven van de schrijver of naar maatschappelijke onderwerpen.

Het zijn overigens lang niet alleen de romanschrijvers waar Sander Bax zich op richt. Hij gaat eveneens uitgebreid in op de Nederlandse poëzie, columnisten, schrijvers van jeugdliteratuur, feministen en schrijvers met een ‘postkoloniaal engagement’.

Apenrots

Ten slotte is er voor literatuurliefhebbers niets fijner dan een borreldiscussie over de vraag wie de huidige Grote Drie zijn. Arnon Grunberg lijdt geen twijfel. Ook A.F.Th. van der Heijden lijkt aanspraak te kunnen maken op een erepodiumplek. Maar dan? Het moet wel een van de mediagenieke schrijvers Ilja Leonard Pfeijffer, Tommy Wieringa en Peter Buwalda zijn. En Rob van Essen dan, die al tweemaal heel stilletjes de Libris Literatuurprijs won? Nog altijd draait het vooral om het geschreeuw op de apenrots. Dat het allemaal weer witte mannen zijn laten we voor nu maar even buiten beschouwing, wat overigens niet geldt voor het boek van Bax, waarin hij optekent dat bijvoorbeeld een schrijver als Niña Weijers weinig moet hebben van deze mythevorming. In de mediacultuur van vandaag, zo stelt Bax, fungeert de literaire schrijver niet meer (of niet meer alleen) als de ‘klassieke’ onafhankelijke en afstandelijke publieke intellectueel die aan het publieke debat bijdraagt met een pamflet, een essay of een roman. ‘De schrijver van vandaag intervenieert in het publieke debat met het eigen levensverhaal, de eigen identiteit en het eigen gezicht: de schrijver belichaamt zelf de publieke interventie.’

Wat je je na lezing van Schrijversmythen onvermijdelijk afvraagt is welke schrijvers in zijn boeiende en niet geringe literatuurstudie niet of nauwelijks aan bod zijn gekomen. Te verleidelijk is om het rijtje Van Kooten, Siebelink, Verbogt, Rosenboom verder uit te breiden. Dat doe ik dus niet. Maar aan de mythe rond het leven en werk van J.J. Voskuil had ik Sander Bax graag nog een paragraaf zien besteden.

Schrijversmythen. Literatuur en schrijverschap tussen 1880 en 2020
Sander Bax
Prometheus
ISBN paperback 9789044630787
ISBN e-book 9789044655322
Verschenen in april 2024

Bestelinformatie