Stadhouder Willem V – gedoemd te regeren

Historicus Olaf van Nimwegen is gespecialiseerd in militair-historische ontwikkelingen in de zeventiende en achttiende eeuw. Als je zijn beide vorige studies, De Nederlandse Burgeroorlog (1748-1815) en De veertigjarige oorlog 1672-1712 leest, dan besef je dat het een mirakel is dat Nederland als zelfstandige natie de eeuwen heeft getrotseerd. Zijn jongste boek Willem V – de laatste stadhouder van Nederland – 1748-1806 versterkt die indruk in hoge mate. Binnenlandse twisten tussen patriotten en prinsgezinden, drie grote mogendheden die zich maar al te graag bemoeiden met wat er zich hier afspeelde, verouderde sociale structuren en twee opeenvolgende stadhouders die fysiek (Willem IV) en mentaal (Willem V) niet in staat zijn om naar behoren te functioneren… Het is onze redding geweest dat Frankrijk, Engeland en Pruisen elkaar de buit niet gunden waardoor we, afgezien van een korte bezetting door de Fransen, onze onafhankelijkheid hebben weten te bewaren.

Burgeroorlog

Van Nimwegens biografie van Willem V bestrijkt uiteraard dezelfde periode als zijn boek over de Nederlandse burgeroorlog. Boeken over onze vaderlandse geschiedenis helpen je af van de gedachte dat Nederlanders pas de afgelopen decennia zo’n heetgebakerd volkje zijn geworden. Het is nooit anders geweest. Hoekse en Kabeljauwse twisten, beeldenstorm, de strijd tussen remonstranten en contraremonstranten en een heuse burgeroorlog aan het einde van de achttiende eeuw, telkens opnieuw loopt de temperatuur snel hoog op in deze moerasdelta.

Sinds de tijd van Willem van Oranje en de Tachtigjarige Oorlog is er in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden sprake van een permanente evenwichtskunst. Spanning is er voortdurend: de interne verhouding tussen de verschillende landsdelen, het overwicht daarbinnen van het gewest Holland, de verhouding tussen de steden en de ‘regio’, een republikeinse staatsstructuur gecombineerd met de monarchale trekjes van het Huis van Oranje-Nassau. De krachtige leden van dat Huis, zoals Stadhouder Willem III, weten op het moment suprême de macht naar zich toe te trekken, zodat de balans telkens van de ene naar de andere kant doorslaat. Zoals de republiek alle turbulentie overleeft vanwege de permanente machtsstrijd tussen de omringende grootmachten, zo blijft het huis van Oranje-Nassau, twee stadhouderloze periodes nagelaten, op het pluche omdat de tegenstanders altijd sterk verdeeld zijn.

Haatmail

Zelfs een volstrekt incapabele stadhouder als Willem V. Van Nimwegen beoogt niet om hem te rehabiliteren, en wil ook de al breed uitgemeten tekortkomingen niet verder aandikken. Hij wil tot ‘een eerlijk oordeel’ komen door een analyse van zijn gedachten, opvattingen en handelingen, en de observaties van zijn tijdgenoten. Dat oordeel velt Van Nimwegen gelukkig nergens expliciet, maar de lezer blijft achter met een gevoel van groot medelijden: dat deze arme jongen door geboorte voorbestemd is geweest voor een taak waartegen hij niet is opgewassen. Geen wonder dat hij zich zo lang mogelijk verschuilt achter de brede rug van de ‘dikke hertog’ Van Brunswijk. Willem V groeit op zonder vader en Van Brunswijk is voor hem de voogd en vaderfiguur waarop hij vertrouwt. Zelf houdt hij zich bezig met wissewasjes en eindeloze audiënties. Blindelings volgt hij de adviezen van Van Brunswijk. Besluiteloosheid wordt door hem tot een kunst verheven. De opeenstapeling van functies en verstrengeling van belangen bij Van Brunswijk moeten wel leiden tot problemen. Hij wordt het doelwit van de haatcampagne van de patriotten. Haatmail in die tijd gaat via pamfletten en die liegen er niet om. ‘Zotte Willem’ is een kwajongen, in overspel verwerk door zijn moeder; Brunswijk een ‘dikke schelm’ en een ‘eerloze castraat’. Het boek van Van Nimwegen gaat uitgebreid in op de rol van Van Brunswijk en is eerder een rehabilitatie van hem dan van de laatste Erfstadhouder. Als de Amerikaanse vrijheidsoorlog de Nederlanden dwingt te kiezen tussen Engeland en Frankrijk, is de rol van Van Brunswijk uitgespeeld.

adhd-c

Hoewel Van Nimwegen ervoor waarschuwt om de geestelijke gesteldheid van historische figuren als George III te diagnosticeren, schroomt hij niet de arme jongen een postuum rugzakje mee te geven: ‘Zijn gedrag vertoonde kenmerken die nu een indicatie kunnen vormen voor de aandachtsstoornis adhd-c: Attention Deficit Hyperactivity Disorder-Combined. Het laatste duidt aan dat de patiënt zowel heel druk en impulsief is (adhd-h) als moeite heeft om zijn aandacht bij iets te kunnen houden (adhd-i). De stoornis kenmerkt zich door veel praten, niet kunnen stilzitten en impulsief handelen, maar ook door besluiteloosheid, niet kunnen plannen en moeite met overzicht houden.’ Toe maar. Als psychologisch ongeschoolde leek denk ik dat het hier gaat om een jongen, die in normale omstandigheden een prachtige carrière had kunnen maken als eerste winkelbediende, maar gedwongen is om stadhouder van Nederland te spelen in een gecompliceerd prerevolutionair tijdperk.

Wilhelmina van Pruisen

Op 4 oktober 1767 trouwt de dan 19-jarige prins Willem V met de 16-jarige prinses Wilhelmina van Pruisen. Het huwelijk is aanvankelijk tamelijk harmonieus, maar als de spanningen oplopen, staan de echtelieden soms lijnrecht tegenover elkaar. De invloed van Van Brunswijk is haar een doorn in het oog. Die wil dat ze zich nergens mee bemoeit: haar taak is het baren van kinderen om zo het erfstadhouderschap veilig te stellen. Maar als ze drie gezonde kinderen op de wereld heeft gezet en de 25 is gepasseerd, heeft ze er genoeg van en gaat ze zich met het bestuur bemoeien. Het is duidelijk dat Willem V niet is opgewassen tegen de sterke en intelligente nicht van Frederik de Grote. Dat zij niet op enig moment is benoemd tot regentesse komt alleen omdat men geen overwicht wilde van Pruisen. Wilhelmina is de geschiedenis ingegaan als de vrouw die in 1787 bij Goejanverwellesluis is aangehouden. Van Nimwegen bespreekt uiteraard ook dit cruciale moment in de burgeroorlog. Volgens hem is het meer geluk dan wijsheid geweest dat ze haar avontuur heeft overleefd.

Vlucht naar Engeland

Net als 145 jaar later ontvlucht het Huis van Oranje-Nassau ons land op het moment dat het onder de voet wordt gelopen. Willem V vlucht via Engeland naar Duitsland, waar hij in 1806 overlijdt. Uiteraard moet het eigen bezit worden veilig gesteld en worden er herstelbetalingen geëist. Het is tot ergernis van Willem V vooral zijn oudste zoon die daar exorbitante rekeningen voor opstelt. Vanaf hier neemt de biografie van Koch over koning Willem I het over.

Van Nimwegen heeft er helaas voor gekozen de buitenlandse bronnen te vertalen, maar de Nederlandse in de oorspronkelijke taal te verwerken. Dat levert nogal wat oponthoud bij het lezen op. De vlotte schrijfstijl van Van Nimwegen wordt voortdurend onderbroken door talloze citaten in meestal formeel achttiende-eeuwse hoftaal. En er wordt in die tijd nogal wat – al dan niet ‘redoutabel’ – ‘geconsenteerd’, ‘geresolveerd’, ‘getranquiliseerd’ en ‘geinclineerd’. Het zou de leesbaarheid van het boek enorm hebben vergroot als hij die citaten had hertaald in hedendaags Nederlands.

Samen met zijn boek over de Nederlandse Burgeroorlog vormt Willem V – de laatste stadhouder van Nederland een belangrijk tweeluik dat de vaderlandse geschiedenis behandelt van de decennia voorafgaand aan de Franse Revolutie.

Willem V – de laatste stadhouder van Nederland – 1748-1806
Olaf van Nimwegen
Prometheus
ISBN hardcover 9789044648218
ISBN e-book
Verschenen in juni 2023

Bestelinformatie