Sam van den Bergh, ondernemer

De Joodse ondernemersfamilie Van den Bergh is een van de grondleggers van Unilever. Simon van den Bergh had als boterhandelaar in Oss de wind mee in de tweede helft van de negentiende eeuw. De handel op Engeland kreeg een enorme boost door de Industriële Revolutie die aldaar plaatsvond. Hij was er als de kippen bij toen een nieuw product de botermarkt veroverde, margarine, en deed de nodige stoutmoedige investeringen om in Brabant “kunstboter” te kunnen produceren. In 1873 draaide er een heuse stoommachine achter de woning in de Molenstraat. Daarbij werd zijn huwelijk met Elisabeth van der Wielen rijk gezegend met zeven zonen, waarvan er vier volop meededen in het bedrijf. De oudste, Jacob, vertegenwoordigde het bedrijf in Londen. Henri nam de inkoop van grondstoffen in Parijs voor zijn rekening. Arnold ontfermde zich over de productie in Oss. De jongste, Sam van den Bergh, was in de wieg gelegd om het bedrijf tot woeste hoogten te brengen. Over de laatste handelt deze biografie, Sam van den Bergh (1864-1941) grootindustrieel. ‘Steeds voor alle arbeiders aanspreekbaar’ van Pim Reinders.

Klassenstrijd

Weliswaar was Sam van den Bergh aanspreekbaar voor al zijn arbeiders, maar zij moesten zich geen gekke ideeën in hun hoofd halen. Van den Bergh had een broertje dood aan de klassenstrijd. Het personeelsbeleid bij Van den Bergh Ltd was nogal van de patriarchale soort. Kapitaal en arbeid, zo betoogde Sam tijdens een openbaar debat met vakbondspionier Hendrik Spiekman, behoorden samen te werken; de gebroeders Van den Bergh streefden naar “vriendschappelijke verhoudingen met het personeel.” Toen er in 1894 een pensioenregeling kwam, gebeurde dat ter gelegenheid van de gouden bruiloft van Simon en Elisabeth. Een presentje dus, niet een onvervreemdbaar recht. In 1906 kregen de arbeiders een loonsverhoging van vijf procent, uitgezonderd de ruim 200 leden van de socialistische vakbond Door Eendracht Sterk. “Ik heb groot respect voor socialisten, maar op mijn bedrijf duld ik ze niet,” liet Van den Berg vakbondsleider August Schiller weten.
Sam van den Bergh was een liberaal in hart en nieren. In 1905 trad hij met de gedoogsteun van de socialisten toe tot de Tweede Kamer. Die zagen liever een gematigd progressieve kapitalist aan het roer dan “kleine-luiden-man” Abraham Kuyper, de gesel van de grote spoorwegstaking in 1903. Hoe ruimdenkend en progessief Sam van den Bergh wel was blijkt uit zijn houding tegenover dat rijk geschakeerde politieke landschap. Sam was oprecht trots op zijn zoon George, die in 1925 lid werd van de Tweede Kamer voor de SDAP. Hij steunde zijn vrouw Betsy Willing door dik en dun in haar lidmaatschap van de Vrijzinnig Democratische Bond. Haar vriendschap met Aletta Jacobs bracht haar in contact met de kopstukken van de eerste feministische golf, waaronder Jane Adams en – in eigen land – Rosa Manus. Betsy was een overtuigd feministe en pacifiste.

Nationaalsocialisme

In 1928 – een jaar voor de fusie van de Margarine Unie met de Lever Brothers – ging Sam van den Bergh met pensioen. Die mijlpaal betekende geenszins dat hij op zijn lauweren ging rusten. Van den Bergh bleef politiek actief in de Eerste Kamer, nam via tal van bestuursfuncties (zoals die van de Vereniging Rembrandt) actief deel aan het culturele en maatschappelijke leven en onderkende al snel het gevaar van het opkomende nationaalsocialisme.

In eigen land kreeg hij de persoonlijke aanvallen te verduren van lieden als Rost van Tonningen. Die had het openlijk over het “Jodenkapitaal” dat met zijn margarine de “kleine boterboertjes” in het verderf had gestort. Sam werd een actief bestuurslid van het Comité voor Bijzondere Joodsche Belangen van Abraham Asscher en David Cohen, de latere voorzitters van de Joodsche Raad tijdens de Duitse bezetting. Hij probeerde de nodige fondsen te werven voor het Wieringermeerproject, waarin Joodse vluchtelingen werden voorbereid op hun bestaan in Palestina. Het Comité onderschreef het restrictieve vluchtelingenbeleid van het vierde kabinet-Colijn volkomen, “dat een ongebreidelde en illegale immigratie noodlottig zou zijn en dat derhalve maatregelen genomen moesten worden om het vluchtelingenvraagstuk in goede banen te leiden.” De oprichting van kamp Westerbork werd door het comité met “een zeker enthousiasme” begroet.

In juni 1939 huurde Sam een buitenhuis in La Baule aan de Atlantische kust, zodat hij zijn gezin in veiligheid kon brengen, mocht de nood aan de man komen. Dat was dus enkele maanden vóór het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Hij voorzag niet hoe snel het front in Frankrijk in elkaar zou storten. In 1941 overleed Sam van den Bergh in zijn buitenvilla in Nices. De trein naar het oosten is hem bespaard gebleven.

Pim Reinders heeft een mooie biografie geschreven waarin hij volop aandacht besteed aan alle facetten van het veelkleurige leven van Sam van den Bergh. Zijn boek is niet alleen een belangrijke bijdrage aan de geschiedenis van het ondernemerschap in Nederland aan het einde van de negentiende en de eerste helft van de twintigste eeuw, maar ook een spannend portret van de Nobilität, de Joodse elite, die het ondernemerschap aan een groot sociaal bewustzijn paarde. Bovenal is Sam van den Bergh (1864-1941) grootindustrieel. ‘Steeds voor alle arbeiders aanspreekbaar’ een goed geschreven relaas over de gedachtewereld van een grootindustrieel. Pim Reinders is een bevlogen verteller en verdient daarvoor alle lof.

Sam van den Bergh (1864-1941), grootindustrieel. ‘Steeds voor alle arbeiders aanspreekbaar’
Pim Reinders
Uitgeverij Balans
ISBN 9789460031823
Verschenen in november 2016