Richard Wagner – De man die opera voor het volk maakte

De Vlaamse (bio-)ethicus Freddy Mortier heeft zijn levenslange fascinatie voor Richard Wagner uit laten monden in een boek waarin hij op heldere wijze de wortels en drijfveren van de componist beschrijft. Daarnaast toont hij hoe Wagner van enorme invloed is geweest op de kunstbeoefening na hem. Het boek Richard Wagner – De man die opera voor het volk maakte is niet zozeer een levensbeschrijving of een analyse van zijn muziek geworden, maar een cultuurfilosofische biografie van Wagner in zijn tijd.

Mortier legt intelligente verbanden met de politieke, sociale en artistieke omgeving waarin Wagner acteerde en componeerde. Hij laat ons de componerende filosoof zien, zoals die zich in zijn vele publicaties expliciet verhoudt tot negentiende-eeuwse denkers als Schopenhauer, Nietzsche, Feuerbach en Marx.

Na lezing van het eerste hoofdstuk zit je wel even bij te komen naast een omgevallen boekenkast. De uiterst belezen Mortier laat zien dat Wagner alles en iedereen heeft beïnvloed en dat de wijze waarop met kunst wordt omgegaan direct op hem terug te voeren is. Het loont echter de moeite de boeken opzij te schuiven en in een comfortabele zetel verder te lezen. Er worden panorama’s geschetst die veel bijdragen aan de gemiddelde kennis over de componist. Bekende clichés en wetenswaardigheden over Wagner worden in een begrijpelijke context geplaatst.

Gesamtkunstwerk

Voor Wagner was het essentieel dat de kunsten een bijdrage moesten leveren aan een betere samenleving. Hij beschouwde de situatie in het klassieke Athene als ideaal en zijn streven naar het zo genoemde Gesamtkunstwerk was niets meer en niets minder dan het herscheppen van het Griekse theater als kunst van de gemeenschap. Uit dit boek blijkt dat ‘gemeenschap’ het leidend principe was in Wagners denken en componeren en dat de componist voor die gemeenschap een kunstreligie wilde realiseren. Wat hij onder ‘gemeenschap’ verstond en wie daartoe behoorde, veranderde gedurende zijn leven radicaal: zijn omzwervingen als ‘idealist’ voerden hem van het opstandige communisme in de jaren 40 naar een eng-Duits nationalisme en een rabiaat antisemitisme in de jaren daarna.

Bovendien deelt Wagner het lot van alle andere egocentrische idealisten: hij had geen idee hoe de ‘gemeenschap’ waarvoor hij zijn tempel oprichtte eruit zag. In die zin is de ondertitel van het boek misleidend. Juister zou zijn ‘de man die opera voor het volk wilde maken en daarin niet slaagde’. Mortier weet dat overigens. Niet voor niets beschrijft hij met enige ironie de internationale elite die Bayreuth frequenteert.

Uiteraard laat Mortier de donkerbruine kant van Wagner niet onbesproken en gaat expliciet in op de vraag of Wagners muziek nog wel ‘kan’. De Nederlandse componist Willem Pijper vroeg zich in 1936 al af of de mensheid Wagners geniale muziek nog aanvaarden zou na ‘het bloed en de tranen, het mateloze leed dat de huidige Duitse geesteshouding met wiskunstige zekerheid tot gevolg zal hebben’. En inderdaad, na de Tweede Wereldoorlog kan Wagners muziek niet los gedacht worden van Hitler-Duitsland en kan er bijna geen opera van hem worden uitgevoerd zonder verwijzing naar diens antisemitisme.

Maar terecht laat Mortier zien dat Wagner zoveel meer is dan dit. Hij is in zijn doen en laten een vat vol tegenstrijdigheden en zijn geschriften zijn politiek en sociaal volstrekt inconsistent. Daarom zijn zijn opera’s zo polyinterpretabel. Mortier wijdt veel aandacht aan Wagners opvattingen en legt heldere verbanden met de inhoud van diens opera’s. Maar gelukkig: ‘Wie zijn geschriften kent’, aldus Mortier, ‘ziet zijn politieke ideeën, links of rechts, wel doorschemeren. Wie ze niet kent, zal perspectief missen en kan de opera’s gewoon apolitiek duiden.’ En genieten, zou ik zeggen.

Het is op zich een fascinerend raadsel hoe Wagner al dat denken en filosoferen heeft weten om te zetten in meeslepende muziek. De gedachte dringt zich op dat Wagners opera’s altijd nog miljoenen mensen diep raken, niet dankzij, maar ondanks de achterliggende filosofieën; dat Wagner – overigens geheel naar eigen opvatting – muziek componeerde die zich onttrok aan rationele overwegingen. Mortier citeert niet voor niets Schopenhauer, die schreef dat ‘de musicus de hoogste wijsheid uit in een taal die zijn verstand niet begrijpt.’ Die hoogste wijsheid is in Wagners muziek stellig te vinden, maar het zijn niet de geborneerde opvattingen waarvan hij zelf dacht dat hij ze op muziek zette.

Een rijk en verhelderen boek, mooi geïllustreerd met afbeeldingen die de tekst ondersteunen.

Richard Wagner – De man die opera voor het volk maakte
Freddy Mortier
Uitgeverij Pelckmans Kalmthout
ISBN : 9789463105095
Verschenen in mei 2020

Bestelinformatie