Philip Mechanicus, verslaggever van de ondergang

Ik moet een jaar of zestien zijn geweest toen ik voor het eerst In dépôt las, het dagboek van Philip Mechanicus over kamp Westerbork. Een fragment trof mij in het bijzonder.

Ik heb het gevoel alsof ik als officieel reporter een schipbreuk versla. Wij zitten samen in een cycloon, voelen langzaam het lekgeslagen schip zinken en trachten nog een haven te bereiken, maar deze haven lijkt ver weg. Langzamerhand bekruipt mij het besef, dat ik niet door mijn vervolgers hier ben gebracht, maar dat ik de reis vrijwillig meemaak, om mijn werk te doen.

Nu ik hier toch ben, schijnt Mechanicus te zeggen, kan ik maar beter doen waar ik goed in ben: observeren. En dat is dit ‘memoriaal’ uiteindelijk ook geworden.
In dépôt is niet het intieme dagboek van een man in nood, maar het koele, afgewogen verslag van een journalist die het thuisfront bericht hoe het er bij ‘een schipbreuk’ zo aan toegaat. De dienstdoende reporter bevindt zich aan dek, vergaat met man en muis en verslaat tot zijn laatste snik het wel en wee van de ondergang. Die tegenwoordigheid van geest vond ik als zestienjarige verbijsterend.  

Het is hetzelfde gevoel van verbijstering dat Primo Levi opriep met Is dit  een mens? Daarin stelt hij Auschwitz voor als ‘een reusachtig biologisch en sociaal experiment’ dat uitnodigt ‘vast te stellen wat aangeboren en wat aangeleerd is in het gedrag van de diersoort mens in zijn strijd om het bestaan’.  Wat Mechanicus en Levi deelden was hun nieuwsgierigheid naar de condition humaine onder extreme omstandigheden. De hel maakt leergierig.

Buigen onder de storm

Wat voegt Koert Broersma toe met Buigen onder de storm. Philip Mechanicus. Verslaggever tot in de dood 1889-1944 aan het egodocument dat Mechanicus heeft nagelaten? In ieder geval het leven voor en na Westerbork. We leren in Philip Mechanicus een eigenzinnige journalist kennen, een selfmade man die zich ontworsteld heeft aan het lompenproletariaat van de oude Jodenbuurt in Amsterdam. Een moeilijke man ook: driftig, ondoorgrondelijk, veeleisend en stuurs. Een dandy en een womanizer bovendien. Zijn drie huwelijken liepen vanwege zijn promiscue levenswandel op de klippen.

Mechanicus leerde als protegé van sociaaldemocraat Pieter Lodewijk Tak het vak bij Het Volk, maakte furore bij het Algemeen Handelsblad als reisverslaggever van de Sovjet-Unie en Palestina, en schatte als chef buitenland de ontwikkelingen bij de oosterburen juist in. De nationaalsocialisten wilden slechts een ding, ‘de totale vernietiging van de joden in het Derde Rijk’, schreef hij enkele maanden voor de Kristallnacht. Hij geloofde evenmin in de zegeningen van het Stalinistische arbeidersparadijs, al ontgingen hem tijdens zijn reizen volgens Karel van ’t Reve de uitwassen van de Grote Zuivering. Vanwege zijn kritische houding mocht Mechanicus de Sovjet-Unie na 1934 niet meer in.   

Kort na de bezetting schrijft hij onder het pseudoniem Père Celjénets dierenportretten uit Artis, over een hooghartige kameel die omgeven wordt door domme ezels en apen. De bezetter ontgaat de allegorie volkomen. Op 24 september 1942 wordt Mechanicus voor het niet-dragen van een Jodenster op de tram in de Van Woustraat gearresteerd. Door een Nederlandse politieman.

In depot

Mechanicus is buitengewoon goed op de hoogte van het reilen en zeilen binnen Westerbork. Hij is ‘de hele dag bezig’, schrijft hij op 29 mei 1943: ‘Ik verveel mij geen ogenblik, kom soms haast tijd te kort.’ Zijn journalistieke habitus bepaalt in belangrijke mate zijn overlevingsstrategie, en die vertrouwt hij onverbloemd toe aan het papier.

Mechanicus peilt de kampverhoudingen, zoals die tussen de Duitse en Nederlandse Joden. Hij sluit een verbond met Kurt Schlesinger, het manusje van alles van kampcommandant Albert Konrad Gemmeker. Schlesinger verblijft al sinds maart 1940 in Westerbork, toen het nog een vluchtelingenkamp was voor Duitse joden die in Nederland een veilig heenkomen zochten.  Hij is een van de Alte Kampinsassen. De mechanicus uit Thüringen regeert over leven en dood. Hij stelt in belangrijke mate de transportlijsten samen voor de treinen die iedere dinsdag naar het oosten vertrekken. Schlesinger hoopt in de welbespraakte intellectueel Mechanicus een getuige a décharge te vinden, iemand die na de oorlog een goed woordje voor hem wil doen. Mechanicus laat hem in die waan. Hij weet zijn verblijf in Westerbork 17 maanden te rekken, opmerkelijk lang voor een zogeheten strafgevangene.

Ondergang

Die tegenwoordigheid van geest liet hem in Bergen-Belsen in de steek. In oktober 1944 meldde Mechanicus zich voor een transport voor gedetineerden die vanwege hun papieren een aanspraak menen te kunnen maken op een ‘bijzondere behandeling’, bijvoorbeeld omdat ze hun joodse afstamming aanvechten. Mechanicus besefte te laat dat hij erin was geluisd. Op 12 oktober 1944 arriveerde het transport in Auschwitz-Birkenau, enkele dagen nadat leden van het Sonderkommando erin geslaagd waren een van de crematoria in het vernietigingskamp op te blazen. De 120 ‘vrijwilligers’ van de lijst, waaronder Mechanicus, werden in de geluidsdichte ruimte van Krematorium II vanwege Behördenbelästigung gefusilleerd.

Buigen onder de storm is, in al zijn bescheidenheid, een bewonderenswaardig stuk onderzoeksjournalistiek. Ook rondom het dagboek heeft Broersma wetenswaardige feiten ontdekt, waardoor zijn boek wel degelijk bestaansrecht heeft naast het indrukwekkende egodocument van Philip Mechanicus. Zo beschrijft hij hoe Mechanicus erin geslaagd is de cahiers naar buiten te smokkelen. Zijn ex Annie Jonkman ontfermt zich met gevaar voor eigen leven over het dagboek. Wanneer Henriette Boas zich bij het verschijnen van de Engelse vertaling  afvraagt of Mechanicus wel zo blij zou zijn geweest met de publicatie, reageert Jonkman furieus.
In dépôt is geschreven voor de lezer, en voor de eeuwigheid.

Buigen onder de storm. Philip Mechanicus. Verslaggever tot in de dood 1889-1944
Koert Broersma
Uitgeverij Van Gorcum
ISBN 9789023256236
Verschenen in april 2019

Bestelinformatie