Voor de leiders van de Rode Khmer waren Stalin en Mao lichtende voorbeelden, maar één ding nam Angka – de communistische partij van Cambodja – niet van hun leermeesters over: de persoonsverheerlijking die zij ten faveure van de dictatuur van het proletariaat hadden geïntroduceerd. Zo had Nuon Chea allerminst de ambitie om uit de schaduw van Pol Pot te treden. Als je geen naam of gezicht had, dan wisten ze ook niet op wie ze moesten schieten. ‘Ze’, dat waren de binnenlandse, onzichtbare contrarevolutionaire tegenkrachten van het bewind. Intellectuelen, stedelingen, ambtenaren die Frans spraken, de taal van de oude kolonisator. En brildragers – want die hadden meestal meer gelezen dan goed voor ze was. Kennis is macht, macht is dodelijk.
Het proces
Michiel Kroesbergen schreef met Uit de schaduw van Pol Pot. Nuon Chea en de Rode Khmer een boek over de man die het liefst de geschiedenis was ingegaan als ‘broeder nummer twee’. Het is een merkwaardig onevenwichtig boek geworden. In de eerste hoofdstukken gaat Kroesbergen op vrij ongeïnspireerde en nogal laconieke wijze in sneltreinvaart door 12 eeuwen geschiedenis van Cambodja, van de stichting door Jayavarman II in 802 na Chr. tot de dood van Nuon Chea in 2019.
Na dit inleidend gedeelte volgt een chronologische selectie van processtukken uit de rechtszaak die tegen enkele nog levende leiders van de Rode Khmer vanaf 2009 met financiering van de Verenigde Naties werd aangespannen. (Pol Pot hoorde niet tot de aangeklaagden; hij overleed in 1998 onder verdachte omstandigheden). Verveelt zo’n bloemlezing van getuigenverhoren op den duur niet? De aanpak van Kroesbergen stemde me vooraf sceptisch, maar hij werkt. Ik heb het tweede deel van dit boek ademloos en verbijsterd uitgelezen.
Nuon Chea
De persoonlijke drijfveren en het karakter van Nuon Chea blijven vrij schimmig. Hij was een boerenzoon, geboren als Lao Kim Lorn in 1926, studeerde in buurland Thailand aan de universiteit van Bangkok politicologie (in tegenstelling tot Pol Pot, die in Parijs had gestudeerd) en bekeerde zich aan het einde van de jaren veertig tot het communisme. Daarna bouwde hij tien jaar lang aan een communistische partij in Cambodja, samen met Pol Pot, die hij in 1955 leerde kennen, en Tou Samouth, de eerste partijleider van Angkar. Die legde al twee jaar na zijn aantreden het loodje. Een communistische broedermoord? De hand van Sihanouk, de zittende koning van Cambodja op dat moment? De meningen zijn verdeeld.
Een boerenrevolutie
Net als de Sovjet-Unie, China en Vietnam kende Cambodja een proletarische revolutie zonder noemenswaardig proletariaat. De waanzin van die interne tegenstelling werd tot in zijn uiterste consequenties doorgevoerd. Het blijven iconische beelden: de intocht op 17 april 1975 van de Rode Khmer in de hoofdstad Phnom Penh. Op de dag zelf begon al de grote exodus naar het platteland. Een de-urbanisatie, uitgevoerd door een incompetent en fanatisch regime van boerenzonen en boerendochters, veelal kindsoldaten. Net als Nuon Chea waren zij opgegroeid met het ressentiment van de uitgebuite ouders. 1,7 miljoen Cambodjanen, een voorzichtige schatting, kwamen om van honger, uitputting of terreur in de Killing Fields of strafgevangenissen. De grote vijand Vietnam dwong het regime na 4 jaar in 1979 uiteindelijk op de knieën.
De paar overlevenden getuigen van de totale chaos die na de ontstedelijking ontstond, de onderlinge slachtpartijen van de Rode Khmer, het wegwerken van bewijs door massa-executies in de nadagen van het regime. Loyaliteit dwong je af door oude banden radicaal door te snijden. Godsdienst en familie maakten plaats voor de Partij. Hoofdaanklager Ven Pov vraagt Sang Rath tijdens het proces of haar man en kinderen inderdaad zijn omgekomen van de honger. ‘Ja, ze stierven voor mijn ogen. Ik huilde, maar kreeg te horen dat ik daarmee moest stoppen, omdat ze mij dan zouden vermoorden wegens verraad.’
Een paar daders – gevangenisdirecteur Duch van de beruchte gevangenis s-21 – maken het beeld van het schrikbewind compleet. Hij martelde net zo lang tot hij een bekentenis had: lidmaatschap van de KGB of CIA. Wat is ten slotte erger dan honderd onschuldig veroordeelden? ‘Eén schuldige laten lopen.’ Gevangenen doodde hij om ruimte vrij te maken voor andere gevangenen. Bij voorkeur met een autoband om de nek, zodat er ook van hun botten alleen maar as zou overblijven.
Nuon Chea klapte nauwelijks uit de school over zijn aandeel in de massacre. ‘Ik herinner me niet veel wat betreft oorlogsmisdaden, genocide en dergelijke. En er was toch iets met misdaden tegen de mensheid?’ Hij werd gedreven door liefde voor het vaderland en betreurde de slachtoffers niet, wel dat het ‘zo’n rommeltje’ was geworden. Inderdaad, de knokenvelden – een toeristische attractie tegenwoordig- waren het gevolg van ‘ver doorgedreven ideologie, grote onverschilligheid en bestuurlijke incompetentie,’ aldus Kroesbergen.
In zijn slotwoord biedt Nuon Chea zijn oprechte excuses aan voor de excessen, al komen die natuurlijk geheel op het conto van de verraders van de revolutie. ‘Ten slotte wil ik de rechtbank verzoeken al het bewijs dat de aanklagers hebben aangedragen, af te wijzen. Dat is volgens mij erg belangrijk voor het vinden van de waarheid en gerechtigheid. Vriendelijk bedankt, meneer de president en edelachtbaren.’ In afwachting van zijn hoger beroep stierf hij op 4 augustus 2019 in een ziekenhuis in Phnom Penh. Hij was 93 geworden.
Uit de schaduw van Pol Pot. Nuon Chea en de Rode Khmer
Michiel Kroesbergen
Uitgeverij Omniboek
ISBN 9789401916608
Verschenen in april 2020
Bestelinformatie
Bestel als paperback bij bol.com (€ 23,50)Bestel als ebook bij bol.com (€ 9,99)
Koop bij Athenaeum Boekhandel Bestel als paperback bij Athenaeum Boekhandel (€ 23,50) Bestel als ebook bij Athenaeum Boekhandel (€ 9,99)
