Mata Hari, femme fatale van Pat Shipman

Op het hoogtepunt van haar carrière, in maart 1907, ambieerde Mata Hari de rol van Salomé in de gelijkmatige opera van Richard Strauss. De stiefdochter van Herodes, die als beloning voor haar dans op het verjaardagsfeestje van de koning het hoofd van Johannes de Doper verlangde, was een icoon van het fin-de-siècle, een verdorven vrouw die tot de verbeelding sprak van Oscar Wilde, Stéphane Mallarmé en Gustave Moreau. Mata Hari kreeg de rol niet. Alhoewel. Toen ze tien jaar later vanwege spionage ter dood werd veroordeeld, beschreef een verslaggever van Le Journal haar als “een sinistere Salomé die voor de troon van de Duitse Herodes met de hoofden van onze soldaten speelde.” Pat Shipman schreef een biografie van Mata Hari, alias Margaretha Zelle MacLeod. Femme fatale. Liefde, leugens en het geheime leven van Mata Hari is een studie in misogynie geworden.

Het levensverhaal van Mata Hari

Margaretha Zelle werd op 7 augustus 1876 geboren in Leeuwarden. Haar vader, Adam Zelle, was een hoedenfabrikant. Zijn stadsgenoten noemden hem vanwege zijn aristocratische air en voorkomen spottend “de baron”. De Zelles leefden groots en meeslepend: een sjiek herenhuis in de Grote Kerkstraat met huispersoneel en een privéschool voor Margaretha, een “orchidee in een veld vol paardenbloemen”, zoals ze door een klasgenootje werd genoemd. Margaretha leerde er etiquette, schoonschrijven en Frans.

Zes jaar later ging de zaak failliet. Adam liet het gezin in de steek en vertrok met een nieuwe vrouw naar Amsterdam, haar moeder stierf op 49-jarige leeftijd in een goedkope etage aan de Willemskade, Margaretha werd bij een peetoom ondergebracht. Ze ging naar de kweekschool in Leiden, waar ze een verhouding kreeg met de directeur van het instituut, Wybrandus Haanstra. In die dagen werd de leerling nog van school gestuurd, Haanstra bleef.

Margaretha Zelle voor haar vertrek naar Nederlands-Indië in 1897

Via een contactadvertentie ontmoette ze Rudolf MacLeod, een KNIL-militair op verlof. Hij was 40, zij 19, en de vonken vlogen ervan af. “Je vraagt me of ik verlang naar gekke dingen? Nu Johnnie (zijn roepnaam, ep), liever tien ervan dan eentje. Ga door, weet je, binnen een week of wat zal ik je vrouw zijn.”
De echtelieden vochten elkaar al de tent uit op weg naar de Oost. Niettemin kregen ze een zoontje en een dochtertje. Rudolf was bang de kinderen bij een eventuele echtscheiding te verliezen. “Hoe ze mij doet lijden,” schreef hij aan zijn zuster: “Hoe kan ik van zo’n slet afkomen[…]?” Margaretha liet haar vader weten: “Mijn vrolijkheid is weg. Ik kan met een man die zo verachtelijk is, niet leven. Ik eet en leef apart. Ik val liever dood dan dat hij me nog aanraakt.”
In 1902 diende Margaretha Zelle MacLeod een verzoek tot echtscheiding in.

Ze besloot naar Parijs te vertrekken. “Ik dacht dat alle vrouwen die bij hun man weglopen naar Parijs gingen,” verklaarde ze later aan een journalist. Margaretha voorzag in haar levensonderhoud met haar “heilige dansen” die ze in “Indië” had geleerd, een striptease voor Shiva, de hindoegod van vernietiging en transformatie. Met haar artiestennaam Mata Hari zette ze haar verzinsels kracht bij. “Geboren op Java, te midden van tropische vegetatie, ben ik vanaf mijn vroegste jeugd onderwezen in de diepe betekenis van deze dansen, die tot een cultus, een religie behoren. Alleen zij die daar geboren en getogen zijn, zijn doordesemd van hun religieuze betekenis en kan er de plechtige lading aan geven die ze van oorsprong bezitten.” De Friezin geloofde het zelf, dat was de “kern van haar oprechtheid”, aldus Shipman.

Parijs lag aan haar voeten, en daarna Berlijn en Wenen. De exotische prinses uit de Oriënt begaf zich met het grootste gemak onder de jetset van Europa. Topdiplomaten, officieren en aristocraten werden haar minnaars, en haar belangrijkste bron van inkomsten.
Toen brak de oorlog uit. In de zomer van 1916 werd Mata Hari door Georges Ladoux, hoofd van de Franse geheime dienst, benaderd om voor het vaderland te spioneren. Het was een valstrik, althans dat is de verklaring achteraf van Ladoux en zijn agenten. De Fransen vermoedden dubbelspel van de courtisane, en de onderzoeksrechter, Pierre Bouchardon, was er alles aan gelegen om dat te bewijzen.

In een kat-en-muisspel dat vijf maanden zou duren, werd het ego van Margaretha Zelle langzaam gesloopt. Bouchardon liet haar verkommeren in Saint-Lazare, waar ze sliep tussen de ratten. Hij fabriceerde een vernietigend eindrapport, waarin liaisons met de top van het Franse leger werden aangeknoopt in dienst van der Kaiser en de giften van haar minnaars de status van Judaspenningen kregen. Het enige dat ontbrak was bewijs: welke informatie zou Mata Hari aan de Duitsers verpatst kunnen hebben? Tijdens een showproces dat twee dagen zou duren, werd ze door een zevenkoppig militair tribunaal ter dood veroordeeld. Op 15 oktober 1917 werd het vonnis voltrokken. Ooggetuigen waren onder de indruk van haar kalmte en waardigheid.
Dat is in een notendop het levensverhaal van Margaretha Zelle MacLeod.

De moraal van het verhaal

Over Mata Hari doen de wildste verhalen de ronde. Ze zou tijdens haar executie haar boezem hebben ontbloot, om het vuurpeloton op andere gedachten te brengen. (Een zinloze exercitie, als we de gevangenisarts mogen geloven. Die rapporteerde dat ze kleine, lelijke borsten had). Ze zou de dood van 50.000 Franse soldaten op haar geweten hebben. Haar buitenechtelijke dochter zou in haar moeders voetsporen treden en eenzelfde lot ondergaan– tijdens de Koreaoorlog. Margaretha Zelle was een gewetenloze, op seks beluste “internationale vrouw”, zoals Bouchardon in zijn rapport met afgrijzen opmerkte. “Het gemak waarmee ze zich in verschillende talen uitdrukt, Frans in het bijzonder, haar ontelbare affaires, haar financiële wendbaarheid, haar stijl, haar opmerkelijke intelligentie, haar aangeboren of verworven immoraliteit, dat alles maakte haar verdacht.” Zo’n vrouw moet wel een spionne zijn, is de crux van zijn aanklacht. De misogyne ondertoon van al die fantasma’s is evident en de moeite van het bestuderen waard, omdat die iets duidelijk maakt over het archetype van de femme fatale in het fin-de-siècle.

Shipman kiest niet voor die benadering. Ze wil vooral feit van fictie onderscheiden, hetgeen de hamvraag oproept of ze iets nieuws te melden heeft sinds Sam Waagenaar in 1964 zijn baanbrekende biografie van Mata Hari publiceerde. Dat heeft Shipman zeker. Vooral de jeugd in Friesland en het rampzalige huwelijk met Rudolf MacLeod komt beter uit de verf in deze versie van het levensverhaal van Mata Hari. Shipman weet aannemelijk te maken dat Margaretha Zelle door MacLeod met syfilis werd besmet, en dat ook haar kinderen aan de ziekte leden. De dood van haar zoontje Norman in 1899 op Sumatra, die zelfs in de biografie van de nuchtere Waagenaar wordt toegeschreven aan de vergiftiging door een wraakzuchtige baboe, duidt eerder op een desastreuze syfilisbehandeling door de garnizoensarts. Volgens Shipman was Mata Hari een “selfmade-vrouw”, die door haar intelligentie, charme en talent tijdens de belle époque haar onafhankelijkheid wist te bewerkstelligen, hoezeer ze als gescheiden vrouw ook beschadigd was in de ogen van de upper class waarin ze zich bewoog. In 1917 kreeg ze de rekening voor zoveel vrijheidsdrang gepresenteerd. Margaretha Zelle was de ideale zondebok voor kleingeestige figuren als Pierre Bouchardon. Het noodlijdende vaderland had een offer nodig, een verklaring voor al het zinloze bloedvergieten aan het westelijk front. Shipman weet dat verhaal met verve te vertellen. Femme fatale. Liefde, leugens en het geheime leven van Mata Hari is een meeslepende biografie.

Femme fatale. Liefde, leugens en het geheime leven van Mata Hari
Pat Shipman
De Arbeiderspers
ISBN 9789029511520
Verschenen in maart 2017