Martin Heidegger, een voorzichtig begin

Een inleidend werk schrijven over een zelden volledig begrepen filosoof is op zichzelf al een uitdaging. Een inleidend werk schrijven over een van de meest controversiële denkers van de twintigste eeuw is een soortgelijke uitdaging. Maar een inleidend boek over het leven en werk van Martin Heidegger (1889-1976) schrijven, combineert die twee. Alfred Denker besloot de handschoen op te pakken. Een handschoen die eerder onder andere werd opgepakt door de filosoof en Duitslands koning van de biografie Rüdiger Safranski. Hij schreef in 1994 Ein Meister aus Deutschland. Heidegger und seine Zeit. Nadien is er over het denken van Heidegger veel te doen geweest. Zeker toen de Franse filosoof Emmanuel Faye in 2005 opriep het oeuvre van Heidegger te verbannen uit de filosofische bibliotheek en te verplaatsen naar nazi-literatuur. Eind 2017 verscheen van de hand van Heideggerkenner Alfred Denker Onderweg in Zijn en Tijd. Inleiding in het leven en werk van Martin Heidegger. Het is de voorloper van de grote driedelige biografie waar Denker aan werkt.

Waarom Heidegger?

Voordat die grote biografie er is, laat Denker ons al voorzichtig kennismaken met de in 1889 in Meßkirch geboren Duitse denker. In het inleidende deel van zijn boek haalt Denker aan waarom hij een biografie van Heidegger wil schrijven. Hij merkt op dat na Duitsland ook in Nederland en België de analytische filosofie – de filosofie die taal en logica als fundament kent – begint te overheersen. Bestudering van de geschiedenis van de filosofie en receptie van denkers als Nietzsche en Leibniz komt nog zelden voor. Aandacht voor bijvoorbeeld de fenomenologische school is er zelden. De continentale filosofie dreigt het onderspit te delven. Als tegengeluid wil de auteur laten zien waarom het werk en leven van Heidegger nog steeds van belang is.
Het is dan wel de vraag waarom Heidegger de tegenkracht van de analytische filosofie moet zijn. Er is een keur aan denkers aan de kapstok van de continentale filosofie van de twintigste eeuw die minder controversieel zijn. Te denken valt aan hermeneuticus Hans-Georg Gadamer, de voorman van het atheïstisch existentialisme Jean-Paul Sartre en een fenomenologisch denker als Hannah Arendt. Je zou zelfs kunnen stellen dat het pleidooi voor de continentale tradities van fenomenologie, existentialisme en hermeneutiek een deuk oploopt door juist Heidegger als pleitbezorger van die continentale tradities te benoemen.

Heideggers roerige leven

Zelf vatte Heidegger de biografie van Aristoteles kort samen: Aristoteles werd geboren, werkte en stierf. Als die lijn wordt doorgetrokken naar Heidegger, wordt hij geboren in 1889 in Meßkirch en overlijdt na een academisch actief en controversieel leven in 1976.
Tussen zijn geboorte en zijn overlijden was hij een gedreven scholier, een student theologie en filosofie. Werd in Freiburg assistent van de grondlegger van de fenomenologie Edmund Husserl, benoemd tot hoogleraar in Marburg en keerde later terug in Freiburg om zijn vroegere leermeester op te volgen. In 1927 verscheen van zijn hand Sein und Zeit. Deze publicatie zorgde direct voor filosofische roem in de Duitse academische wereld. In 1933 werd hij lid van de NSDAP en aanvaarde de functie als rector van de universiteit van Freiburg. Dit rectoraat legde hij een jaar later weer neer. Na de Tweede Wereldoorlog volgde een leerverbod en veranderde zijn publiek. Waar Heidegger zich eerst en vooral focuste op de academische wereld, wilde hij nu zijn project toegankelijk maken voor een breder publiek. In zijn gehele academische en post-academische leven is Heidegger getrouwd en heeft hij een aantal liefdesaffaires. Nadat hij in 1970 wordt getroffen door een beroerte is zijn schrijf- en denkwerk verleden tijd. Hij overlijdt in 1976 in zijn woonplaats, zijn thuishaven Meßkirch.

Het leven van Heidegger afdoen met slechts deze biografische schets zou zonder meer te kort schieten. Denker betoogt met recht dat de geschiedenis van de filosofie een heel ander traject had doorlopen als Heidegger niet had gepubliceerd. Hij is ontegenzeggelijk van invloed geweest op de continentale filosofie van de tweede helft van de twintigste eeuw en heeft zijn filosofische sporen verdiend. Over de lees- en begrijpbaarheid van het oeuvre valt te twisten. Breed toegankelijk zijn de meeste teksten niet. Juist daarom is een inleidend werk op het leven en denken van deze filosoof van belang. Tegelijkertijd gaat Denker hiermee een flinke uitdaging aan. Het is ingewikkeld een moeilijk te vatten filosofie op een toegankelijke en begrijpelijke manier uiteen te zetten. Toch slaagt hij hier aardig in. Het lezen vraagt wel wat van de lezer, maar dat mag ook.

De meest curieuze periode uit het leven van Heidegger is zijn rectoraat en zijn lidmaatschap van de NSDAP geweest. Over de relatie tussen Heideggers politieke keuzes en zijn filosofie bestond lange tijd discussie. Een discussie die volledig is aangewakkerd na publicatie van de notitieschriften van Heidegger uit de jaren dertig. Peter Trawny, directeur van het Heidegger Instituut, heeft na publicatie van de Schwarze Hefte zijn reflectie gegeven op de betekenis van die notities op het oeuvre van Heidegger. Soortgelijke bespiegelingen op de inhoud van de overdenkingen van Heidegger in deze jaren ontbreken in het boek van Denker. Na publicatie van de Schwarze Hefte zou Denker de eerste kunnen zijn die, met al dit primaire materiaal tot zijn beschikking, Heidegger definitief uiteenzet. Daarentegen krijgt deze nieuwe bron niet de aandacht en zorgvuldigheid die zij verdient. Denker zet uiteen hoe de zwarte schriften passen binnen het werk van Heidegger, hoe ze zich verhouden tot andere teksten en de periode waarin ze geschreven zijn. Hij bespreekt ook de functie die Heidegger voor zichzelf binnen de evolutie van het Duitse Rijk zag weggelegd en welke rol Hitler in dit geheel speelde. Heideggers sympathie met de NSDAP kwam voort uit bewondering voor Hitlers politieke instinct en het feit dat met hem het Duitse volk opstond uit de roes van de Weimar Republiek. Maar een diepgaandere, academische waardering van de recent gepubliceerde geschriften had niet misstaan.

Een mooie opwarmer, met uitdagingen voor het vervolg

Een inleidend werk schrijven over een groot en niet per definitie toegankelijke filosoof vraagt veel. Het is een uitdagende klus, een auteur die zo’n taak op zich neemt is niet te benijden. Onderweg in Zijn en Tijd is slechts een opwarmer voor de grote biografie waar Alfred Denker aan werkt. Het fundament voor die biografie zal breder en steviger moeten zijn dan deze inleiding. Het ontbreekt vaak aan citaten, egodocumentaire flarden die het een en ander in perspectief zetten. Denker heeft het in zich de grote Heidegger-biografie te schrijven. Hij zal dan meer aan de slag moeten met brieven en dagboeken dan hij in deze inleiding heeft gedaan. Daarnaast zal hij de focus op de donkere periode uit Heideggers leven, de jaren dertig, moeten vestigen en als biograaf en Heideggerkenner zich over de waarde van de Schwarze Hefte moeten buigen. Voor wie met enige filosofische bagage kennis wil maken met de grote lijnen uit het denken van Martin Heidegger, is Onderweg in Zijn en Tijd en aanrader. Wie diepgang verwacht op Heideggers verhouding tot het nazisme en antisemitisme, zal geduldig moeten wachten.

Onderweg in Zijn en Tijd. Inleiding in het leven en werk van Martin Heidegger
Alfred Denker
Uitgeverij Damon
ISBN 9789463401180
Verschenen in december 2017