Andrew Pettegree over Maarten Luther

In 2017 is het 400 jaar geleden dat Maarten Luther zijn 95 stellingen aan de deur van de kerk te Wittenburg spijkert. Deze gebeurtenis, een van de grote iconische momenten uit de Westerse geschiedenis, wordt vaak gezien als het begin van de Reformatie.

Ongetwijfeld zullen we dit jaar overspoeld worden met boeken over Luther en de Reformatie. Ook Andrew Pettegree, hoogleraar moderne geschiedenis in St. Andrews, Schotland, heeft een boek geschreven over Maarten Luther. Zijn boek is in strikte zin geen biografie. Hij wil niet zozeer het leven van Luther beschrijven maar eerder onderzoeken hoe – aan het eind van de Middeleeuwen – een klein theologisch geschil, openbaar gemaakt door een onbeduidende monnik in een onbeduidend deel van Duitsland – kon uitgroeien tot een grote publieke kwestie.
Desondanks vertelt hij natuurlijk veel over het leven en het karakter van de monnik die zijn leven begon in Eisleben en zich in Wittenberg vestigde als theoloog aan de kleine universiteit die het stadje rijk was. Wittenberg was in die tijd een klein en onooglijk stadje, in dit boek beschreven als: ‘een ellendig, arm, smerig dorp (…) met een ongezond en onaangenaam klimaat. Er woont een barbaars volk dat geen andere handel drijft dan in bier…’ Geen goede basis om de wereld te veranderen zou je denken.

Pettegree laat op eloquente wijze zien dat de uitgangspunten inderdaad niet in het voordeel van Luther waren. Maar hij had ook een aantal zaken mee. Zo had hij belangrijke vrienden en beschermheren aan zijn zijde die hem hielpen bij zijn strijd tegen de Paus. Een van de belangrijkste daarvan was ongetwijfeld Frederik de Wijze, de keurvorst die Luther vrije doorgang gaf en hem hielp onder te duiken toen Luther vogelvrij werd verklaard door de Katholieke Kerk. Hij had ook geluk dat hij in Duitsland woonde, een gebied dat met zijn talloze vorsten, keurvorsten en versnipperde structuur slecht te besturen en te controleren was door keizer Karel V. Ten slotte had hij het geluk dat de boekdrukkunst nog in de kinderschoenen stond maar binnen een paar decennia zijn kracht aan de wereld zou tonen.

Het merk Luther: Maarten Luther verbrandt de pauselijke bul

Zoals gezegd gaat het boek over de relatie van Luther met de drukkers uit zijn tijd. Wittenberg zelf had de beschikking over één drukkerij die vooral voor de universiteit werkte. Hoezeer Luther betrokken was bij het drukken blijkt uit het feit dat hij zich vanaf het begin bemoeide met wat de drukkerij voortbracht.

Petegree toont overtuigend aan dat de carrière van Luther en de opkomst van de boekdrukkunst hand in hand gingen. De preken en geschriften van Luther – in de moedertaal geschreven – konden snel gedrukt worden, waren niet duur en al snel enorm populair. Zijn kritiek op de kerk was niet nieuw. Al veel eerder hadden mensen kritiek gehad, met name op de aflatenhandel, maar door die te verwoorden in het Duits ontstond er een grote vraag naar werken van zijn hand. In Wittenberg werden voor 1517 zo’n acht werken per jaar gedrukt. Na 1517 steeg dat aantal tot 90 uitgaven per jaar, in een totale oplage van zo’n drie miljoen! Wittenberg werd dankzij Luther het grootste uitgeverscentrum van Duitsland.

Tegen de achtergrond van de beschrijving van de economische en sociale veranderingen die de boekdrukkunst teweegbracht, schetst Petegree het karakter van de man die de Reformatie startte. Hij was koppig, dapper, bij het roekeloze af, bezat een opmerkelijke hoeveelheid zelfvertrouwen en had een groot uithoudingsvermogen, zowel mentaal als fysiek. De vele pentekeningen die zijn vriend Cranach van hem maakte, tonen een broze en tenger gebouwde man. Maar wel een man met een ijzeren wil. Hij legde in 1518 en 1519 – cruciale jaren in Luthers bestaan – talloze reizen af, onder andere naar Heidelberg, naar Worms, naar Leipzig en naar Altenburg om zijn ideeën te verdedigen en om zijn aanhangers toe te spreken. Het merendeel van deze reizen, naar steden die honderden kilometers van Wittenberg verwijderd waren, legde hij te voet af. Hij was uitstekend in staat om zijn vijanden mondeling van repliek te dienen. Hij was onder vrienden vaak de spil van het gezelschap met zijn geestige en soms ook banale grappen. Hij trouwde laat maar toen hij trouwde, met Katarina van Bora – een uitgetreden non – toonde hij zich hij een goed huisvader die veel van zijn vrouw en zijn kinderen hield. De brieven die hij schreef op zijn vele reizen tonen niets anders dan respect en liefde voor zijn familie. Aan de andere kant kon hij zeer bitter zijn en als hij ruzie maakte, kon het hem niet zoveel schelen of zijn beschuldigingen helemaal waar waren of niet.

Het feit dat de drukkerijbranche in korte tijd moderniseerde en professionaliseerde zorgde ervoor dat zowel zijn werk als zijn portretten in Europa verspreid werd met een snelheid die nooit eerder was vertoond. Binnen de kortste keren kende iedereen de naam Luther en het gezicht dat erbij hoorde. De naam werd een merk: het merk Luther.

Boek is een aanrader! Zowel voor lezers die geïnteresseerd zijn in de man Luther en in de Reformatie als voor lezers die meer geïnteresseerd zijn in de economische geschiedenis van die periode.

Het merk Luther
Andrew Pettegree
Uitgeverij Atlas Contact
ISBN 9789045031644
Verschenen in oktober 2016