M.C. Escher. Kijken in het hoofd van een jongetje dat wilde tekenen

In de nalatenschap van zijn vader stuit Joris Escher op een puntgave Japanse lakdoos met puzzels en spelletjes, waarin hij ook twee gesigneerde schetsen aantreft van M.C. Escher. Joris, achterneef van de graficus, heeft hem één keer ontmoet, als jongetje van vijf tijdens een bezoek met zijn ouders aan de kamer waar hij woont in het Rosa Spierhuis. In dit schrijversdebuut probeert hij naar eigen zeggen in het hoofd te kruipen van zijn vermaarde oudoom. Zijn verhaal begint bij de vondst van de Japanse doos en zijn aanname bij het schrijven van dit boek is dat de kiem van Eschers bijzondere kunstenaarschap is gelegd toen hij als klein jongetje de puzzels uit de doos probeerde op te lossen. Hoe ontwikkelt zich het tekentalent van Escher? Hoe verloopt zijn leven, zijn drang om te tekenen, zijn zoektocht naar inspiratie in een periode waarin zich ook twee wereldoorlogen afspelen en Escher een gezin sticht dat onderhouden moet worden? Op al die vragen probeert Joris Escher antwoord te geven.

Gefictionaliseerde werkelijkheid

De vorm die hij voor zijn vertelling kiest is bijzonder. Hij zet zijn boek grotendeels op als een roman, fictionaliseert de werkelijkheid, maar stapt ook in sommige hoofdstukken uit zijn gefantaseerde vertelling om tussentijds verslag te doen van zijn persoonlijke zoektocht naar de mens die zijn oudoom was en de kunstenaar die hij stapje voor stapje is geworden. Die zoektocht gaat best ver. Niet alleen reist Joris Escher de plaatsen langs waar zijn oudoom heeft gewoond en getekend en bezoekt hij diens laatst nog levende zoon George in Canada, ook gaat hij zelf in de weer met gutsen en drukinkt en staat hij ondersteboven tussen zijn benen door naar landschappen te kijken zoals Escher zijn zoontjes leerde. Alles om aan den lijve te ondervinden hoe zijn oudoom heeft gewerkt en dit zo goed mogelijk te kunnen opschrijven.

Een jochie dat graag tekent

We leren Maurits (Mauk) Escher kennen als een mager, ziekelijk jochie met een teer gestel. Hij ligt veel in bed, heeft het op school niet naar zijn zin en tekent graag. Hij heeft mooie gesprekken met zijn vader, oud-ingenieur, die dat dat tekenen van harte aanmoedigt en een carrière als architect voor zijn zoon ziet weggelegd. Vader toont zich in de vele dialogen in het boek een invoelend en begripvol man die veel van zichzelf in zijn zoon herkent en instemt met Mauks keuze voor de kunstacademie, ondanks zijn zorgen over de mogelijkheden als kunstenaar een gezin te kunnen onderhouden. Mauk gaat naar Haarlem waar hij les krijgt van grafisch kunstenaar Samuel Jessurun de Mesquita, een leermeester die Mauk zeer bewondert en wiens goedkeuring hij zoekt. Haarlem is klein, zijn kamer is klein, zijn leven is klein. Zijn hospita maakt zich zorgen over haar kostganger die de hele dag alleen in zijn kamer zit te tekenen, en doet hem een witte poes cadeau als gezelschapsdame.

Zonneschijn in Italië

Een reis met zijn ouders naar de Côte d’Azur, een reis naar Spanje en een lang verblijf in Italië openen hem na zijn afstuderen de ogen en breken zijn kleine wereld open. Hij trekt door fraaie, zonovergoten landschappen met zijn tekenspullen, tekent wat hij tegenkomt, raakt geïnspireerd en geïntrigeerd door Moorse patronen op tegels, ontwikkelt een ongebreidelde werk-, reis- en levenslust. Tijdens een fonkelende Italiaanse zomer ontmoet hij de onpeilbare, mooie Giulietta met wie hij in 1924 trouwt en die de moeder van zijn zonen zal worden. Het jonge stel gaat na hun huwelijk in Rome wonen, financieel ondersteund door de beide ouderparen, want de kunst van Mauk brengt niet genoeg geld in het laatje.

Zware jaren

Joris Escher schetst een man die heen en weer wordt geslingerd tussen zijn verlangen om in zijn eentje te tekenen en op te gaan in zijn kunstenaarschap en zijn zorgen om zijn gezin. Een goede vader zijn èn zijn prenten blijven maken? Of zijn vrije werk opgeven, leraar worden en zijn gezin onderhouden? De worsteling put hem uit en zet zijn huwelijk onder druk. Intussen wordt zijn vader ouder en maakt de dreiging van de tweede wereldoorlog dat het jonge gezin steeds op plekken moet gaan wonen waar òf Mauk of Jetta of beiden niet gelukkig zijn. In 1939 sterft zijn vader, kort daarna zijn moeder en in 1940 breekt de oorlog uit. Eschers oude leermeester De Mesquita wordt in 1944 door de Duitsers weggevoerd. Escher weet door een wonderlijke samenloop van omstandigheden een groot deel van zijn prenten uit het onttakelde huis mee te nemen en ver na de oorlog tot twee keer toe tentoongesteld te krijgen en de Mesquita zo aan de vergetelheid te ontrukken. Maar dat is allemaal pas veel later, lezen we in de epiloog, het verhaal van Mauk Escher eindigt in 1946, wanneer hij nog altijd onbemiddeld, ondergewaardeerd en relatief onbekend is.

Een meeslepend boek

Ik had even tijd nodig om me door de verteltrant te laten meevoeren maar mede door de manier waarop Joris Escher zijn eigen zoektocht aan die van zijn oudoom verbindt, componeert hij het boek tot een aangrijpend verhaal. Zoals je bij de vogels en de vissen van zijn oudoom eerst de vogels ziet, en dan de vissen, en dan ineens het in elkaar voortvloeiende geheel, zo verging het mij na enige tijd ook met dit boek. Je kruipt in het hoofd van Mauk, maar voelt steeds meer ook de passie en bezetenheid van Joris om dit verhaal goed te vertellen. Hij rangschikt zijn overvloedige materiaal met zorgvuldigheid. Zo beschrijft hij het bezoek aan George, de dan 93- jarige zoon van Escher. Vijftig jaar na zijn ontmoeting als vijfjarig jongetje met Mauk ontmoet hij opnieuw een oude man die Escher heet en in één kamer woont. Diezelfde George spreekt in het gefictionaliseerde verhaal als klein jongetje tot zijn vader: “Papaatje, je kan tekenen wat je wilt, dat zeg je altijd zelf. Je kan doen wat je wilt, je bent zo vrij als een vogeltje.”

Heeft de Japanse lakdoos nu de niet aflatende tekenlust van Mauk of de schrijflust van Joris in gang gezet? Het doet er uiteindelijk niet toe. Maurits Escher werd een groot kunstenaar en Joris Escher vond zijn eigen vertelvorm en schreef een meeslepend boek.

Escher worden
Joris Escher
Uitgeverij Atlas Contact
ISBN paperback 9789045047980
ISBN e-book 9789045047997
Verschenen maart 2023

Bestelinformatie