Een vrouw, een Duitse, die als stedenbouwkundige een groot aandeel had in het ontwerpen van Rotterdamse wijken die in de Tweede Wereldoorlog kapotgebombardeerd waren. Alleen dat gegeven is voor mij aanleiding genoeg om ‘Want de grond behoort ons toe’. Leven en werk van stedenbouwkundige architecte Lotte Stam-Beese, geschreven door Hanneke Oosterhof, te willen lezen.
En ik ben niet teleurgesteld. Wat een fascinerend leven heeft die vrouw gehad. Ze groeit op in Silezië, in het plaatsje Reisicht dat tegenwoordig Rokitki heet en in Polen ligt, en waar iets meer dan duizend mensen wonen. In Dessau wordt ze toegelaten tot de net geopende school van Bauhaus, de opleiding voor beeldend kunstenaars, ambachtslieden en architecten die niet alleen een opleiding is maar ook een leefwijze.
Lotte krijgt een verhouding met Hannes Meyer, architectuurdocent en in 1928 de opvolger van Walter Gropius, de oprichter van Bauhaus. Bij zo’n functie kan Meyer natuurlijk geen affaire met een studente gebruiken. Lotte staakt haar studie, gaat werken voor bouwprojecten in Berlijn en wordt in 1931 moeder van zoon Peter. De vader is dezelfde Hannes Meyer, die er niets voor voelt met haar te trouwen.
Dan redt ze zichzelf wel. In navolging van andere vooruitstrevende vakbroeders en –zusters vertrekt ze naar Charkov, een stad in de Sovjet-Unie, waar ze met elkaar ‘sotgorods’, socialistische steden, uit de grond stampen. Ze tekent ontwerpen die ter goedkeuring worden voorgelegd aan de arbeiders die er moeten wonen.
Stam
Lotte ontmoet Mart Stam, communist, meubelontwerper, architect en voorman van het Nieuwe Bouwen. Hij tekende mee aan het ontwerp van de Van Nelle fabriek in Rotterdam. Tegenwoordig is die fabriek een monument, zelfs verklaard tot werelderfgoed door de UNESCO. Vanaf de bouw gold het als een voorbeeld van Het Nieuwe Bouwen voor de mensen die in die fabrieken moesten werken.
Mart en Lotte trouwen in Moskou in 1935, hetzelfde jaar dat Lotte een dochter van Mart, Ariane, ter wereld brengt. De twee kameraden werken samen aan een volgende sotgorod in de Oeral en keren in 1936 terug naar Nederland. Mart wordt directeur van het Instituut voor Kunstnijverheid in Amsterdam en zet samen met Lotte het architectenbureau Stam en Beese architecten op.
Tijdens de oorlog volgt Lotte een opleiding, het Voortgezet en Hooger Bouwkunstonderwijs (VHBO). Om in haar levensonderhoud te voorzien werkt ze tegelijkertijd voor architectenbureau Merkelbach en Karsten en doet ze mee aan prijsvragen, in die jaren de manier om toch nog wat te verdienen. Even dreigt de opleiding te mislukken. Voordat ze voor de zoveelste keer uit trots haar eigen weg wel zal gaan, springen collega-studenten en docent Albert Boeken voor haar in de bres:
“Wat betreft mevrouw Stam: Door huwelijksomstandigheden ernstig gehandicapt. Heeft in deze cursus lang niet alle colleges kunnen bijwonen. De schetsen en een maquette van een klaslokaal annex getuigen evenwel van een zeer bewust stellen en analyseren van de opgave en van een persoonlijk oplossing van het gestelde probleem. Indien cursiste in den tweeden helft van den cursus onder Prof. Zwiers tot een goed ontwerp gekomen is, maak ik meer op grond van de persoonlijke eigenschappen van cursiste dan op grond van het ingezonden ontwerp- geen bezwaar tot toelating van het vierde jaar.”
Pas na de bevrijding, inmiddels gescheiden van Mart, haalt ze haar diploma.
Rotterdam
En zo gaat ze vanaf 1946 aan het werk voor de stad Rotterdam. Als een van de weinige vrouwen bemoeit ze zich met de plannen die bepalen hoe de zwaar getroffen Rotterdammers moeten gaan wonen. Voor de wijk Kleinpolder in Overschie tekent ze ruim opgezette woonblokken die met montagebouw snel neergezet kunnen worden, vier of vijf etages hoog.
Ze maakt een ontwerp voor de nieuwe Coolsingel maar dat wordt afgewezen en gaat onverdroten voort met de inrichting van Pendrecht, Hoogvliet, Ommoord en het Lage Land. Ze wordt in die dagen wel ‘de moeder van Pendrecht’ genoemd.
Bron: Collectie Het Nieuwe Instituut, STAB ph249
Ook buiten Rotterdam gaat ze aan de slag als stedenbouwkundig ontwerper en ontmoet daarbij andere vrouwen die Nederland opnieuw willen en mogen inrichten. Dat zijn onder andere Truus Schröder-Schräder, de geliefde van Gerrit Rietveld, en Mien Ruys, de tuinarchitecte die vooral kijkt naar het landschap waarin de nieuwe huizen geplaatst worden. In de film die Louis van Gasteren maakte van de aanleg van Nagele, is te zien hoe Lotte bij dat project weer samenwerkt met ex-man Mart Stam. Er moet veel gebeuren in het leven van Lotte Stam-Beese en dat betekent dat zoon Peter en dochter Ariane veel aan zichzelf of aan de zorg van anderen worden overgelaten.
Architectuur
Ik probeer wel vaker een biografie van een architect te lezen maar meestal kom ik niet ver. Bij deze biografie is dat anders. Hanneke Oosterhof begrijpt dat een biografie van een architect of stedenbouwkundige ook door leken en niet-vakidioten wordt gelezen. Natuurlijk schrijft ze over de gebouwen die Lotte ontwierp, over de tekeningen die ze maakte en over de wijken die ze hielp opbouwen. ‘Want de grond behoort ons allen toe’, het motto van de manier waarop Lotte Stam-Beese over haar werk nadacht, geldt ook voor deze biografie.
Vlot geschreven, met een mooie afwisseling van persoonlijk levensverhaal en inhoudelijk beschrijvingen van bouwkundige en planmatige geschiedenis. Genoeg ruimte is er gemaakt voor de vaak prachtige werktekeningen, echte kunstwerken waren dat vroeger. En dan is er ook nog ruimte voor aparte kaders waarin de collega’s waarmee Lotte Stam-Beese te maken kreeg, een extra toelichting krijgen. Fraai werk, waar goed over nagedacht is.
‘Want de grond behoort ons allen toe’. Leven en werk van stedenbouwkundig architecte Lotte Stam-Beese
Hanneke Oosterhof
Uitgeverij Vantilt
ISBN 9789460044007
Verschenen in november 2018
Bestelinformatie
Bestel als hardcover bij Athenaeum Boekhandel (€ 29,50)
