Leen Sanders overleefde Auschwitz door te boksen

Tachtig jaar na de Holocaust krijgt het abstracte getal van zes miljoen holocaustslachtoffer steeds meer een persoonlijk gezicht. Het in 2021 in Amsterdam geopende Holocaust-namenmonument bevat de namen van alle Nederlandse slachtoffers. In het straatbeeld verschijnen struikelstenen voor de huizen waar weggevoerde Joden hebben gewoond. Lokale historische gezelschappen zetten zich in om het lot van de plaatselijke Joodse gemeenschap in beeld te brengen. Ook in biografieën krijgen steeds meer slachtoffers een gezicht. In april 2023 verscheen de biografie Leen Sanders. De bokser die levens redde in Auschwitz van Erik Brouwer. Leen Sanders overleefde Auschwitz, maar zijn gezin en bijna zijn hele familie werden in de gaskamers vermoord.

Davidsster

Leen Sanders was een van de beste Nederlandse boksers in de jaren twintig en dertig. Hij is als bokser minder bekend dan Ben Bril of Bep van Klaveren, de ‘Dutch Windmill’ en winnaar van een gouden medaille op de Olympische Spelen in Amsterdam in 1928. Leen Sanders had succes als amateur en was als beroepsbokser Nederlands kampioen in het lichtgewicht en tussen 1935 en 1940 in het middengewicht.
Leen Sanders wordt in 1908 geboren in Rotterdam. Hij groeit op in een Joods gezin met tien kinderen in de arme Zandstraatbuurt, achter het stadhuis op de Coolsingel, een buurt met een grote Joodse gemeenschap. Op veertienjarige leeftijd begint hij met boksen. Hij heeft talent maar kan niet leven van wedstrijden in Nederland. Hij bokst daarom veel in Duitsland en vooral in Engeland waar een apart Joods bokscircuit bestaat. Leen is trots op zijn Joodse afkomst. Op zijn bokstenue draagt hij een Davidsster, ver voordat deze door de Duitsers wordt verplicht. In 1928 brengt hij de Europees kampioen, de Duitser Gustav Eder, in Berlijn de enige nederlaag in diens carrière toe. Daarmee vestigt hij zijn naam in Duitsland en dat zal hem later in Auschwitz het leven redden.
Op 14 mei 1940 wordt het centrum van Rotterdam gebombardeerd en ligt ook de buurt van Leen volledig in puin. Leen is op dat moment niet in Rotterdam, omdat hij als gemobiliseerd militair krijgsgevangen is gemaakt. Na zijn vrijlating en terugkeer in Rotterdam komt hij erachter dat zijn vrouw Sellina en zijn zoontjes Jopie en David het bombardement hebben overleefd. Hij verhuist net als veel slachtoffers van het bombardement naar Den Haag en probeert daar een nieuw bestaan op te bouwen als boksinstructeur. Het gezin moet onderduiken maar wordt verraden en afgevoerd naar Westerbork. Op 11 januari 1943 volgt de deportatie naar Auschwitz. Sellina en de kinderen worden op de dag van aankomst, 14 januari 1943, vergast.

Dodenmarsen

Een SS’er herkent Leen bij aankomst in Auschwitz als de bokser die Gustav Eder heeft verslagen. Dat maakt hem tot een bruikbare gevangene, een ‘Funktionshäftling’. De SS organiseert op de zondagmiddagen bokswedstrijden om zich te ontspannen en om te kunnen gokken. Verschillende SS’ers houden er een eigen boksteam op na. Leens beschermheer is de SS’er Karl Egersdörfer, het hoofd van het magazijn van de kampkeuken. Leen krijgt een baan in het magazijn aangeboden in ruil voor het geven van bokstraining aan SS’ers en gevangenen. In maart 1943 ontkomt hij er niet aan om zelf te boksen tegen Tadeusz Pietrzykowkski, een Poolse verzetsstrijder en vooroorlogs bokskampioen die al sinds 1941 in Auschwitz verblijft en in het kamp nog nooit een wedstrijd heeft verloren. Leen verslaat hem op punten en geldt vanaf dat moment als de Kampioen van Auschwitz, aller gewichten. Daarmee is hij een prominent gevangene, die een zekere bescherming geniet. Vanuit het magazijn kan hij andere gevangenen helpen met extra voedsel en kleding.

In januari 1945 wordt Auschwitz bij het naderen van de Russen ontruimd. Leen wordt met het grootste deel van de kampbevolking te voet naar Gross Rosen gestuurd, een van de beruchte dodenmarsen. Vervolgens komt hij in Dachau terecht. Op het moment dat Duitsland zich overgeeft zit Leen alweer op een volgend transport, nu naar het buitenkamp Mühldorf. Tijdens die transporten werpt Leen zich volgens getuigen op als de beschermengel van een groep gevangenen. Een aantal van hen heeft zijn herinneringen na de oorlog op schrift gesteld. Leen Sanders komt daarin voor als een steunpilaar zonder wie ze de oorlog niet zouden hebben overleefd.

Verzetspensioen

Als Leen na de oorlog terugkeert naar Rotterdam ontdekt hij dat zijn ouders en zeven van zijn negen broers en zussen door de Nazi’s zijn vergast. Het lukt Leen niet meer om te leven in Rotterdam, gekweld door de herinneringen aan wat er niet meer is. Hij probeert een nieuw bestaan op te bouwen in Aruba. Als dat niet lukt verhuist hij met zijn tweede vrouw en zoon naar Californië, waar hij in zijn levensonderhoud voorziet als conciërge en schoonmaker. In 1985 keert hij terug naar Rotterdam. Zijn verzoek om een verzetspensioen wordt tot tweemaal toe afgewezen met het argument dat hij de Amerikaanse nationaliteit heeft aangenomen. Pas nadat een groep voormalige verzetsstrijders zich voor hem inzet herziet de overheid de afwijzing en biedt  excuus aan: “De emotionele en psychische spanningen waaraan u tijdens het verzet hebt blootgestaan en die u volledig invalide hebben gemaakt zijn door ons onderschat.” Leen krijgt alsnog zijn Buitengewoon Oorlogspensioen maar heeft daar geen weet meer van. Hij is dement en overlijdt in 1992 op de leeftijd van 83 jaar. Twee dagen na zijn overlijden krijgt hij een excuusbrief van de regering en wordt er honderdduizend gulden aan achterstallig pensioen op zijn rekening gestort.

Erik Brouwer heeft geen kampbiografie geschreven. Als Leen en zijn gezin in Auschwitz arriveren zijn we al een eind over de helft van het 285 pagina’s tellende boek. Het is een biografie zoals Brouwer die eerder heeft geschreven. Zijn kracht is om sport en sporters in de politieke en maatschappelijke omstandigheden van hun tijd te plaatsen. Dat deed hij eerder met Spartacus, de geschiedenis van twee Joodse turners, waaronder zijn overgrootvader, die in 1908 deelnamen aan de Olympische Spelen in Londen. In dat boek, waarvoor hij in 2009 de Nico Scheepmakerprijs voor het beste sportboek kreeg, schetst Brouwer een levendig beeld van de Joodse turnwereld in Amsterdam. In de biografie van Leen Sanders herhaalt hij dat met een schets van de Joodse bokswereld en van het vooroorlogse Rotterdam.

Standbeeld

De biografie van Leen Sanders is vooral in Rotterdam goed ontvangen. Hugo Borst heeft in het Algemeen Dagblad voorgesteld om in de stad een standbeeld voor Leen Sanders op te richten. Die reactie lijkt me wat impulsief. Uit het boek blijkt dat zeker dertig overlevenden van Auschwitz hebben getuigd dat Leen Sanders hen heeft geholpen om te overleven. Maar de werkelijkheid over Auschwitz is ingewikkeld. Een van de SS’ers die terechtstonden in het Bergen-Belsenproces tussen september en november 1945, was Karl Egersdörfer, de beschermheer van Leen Sanders in Auschwitz. Egersdörfer was in april 1945 overgeplaatst naar Bergen Belsen, nadat hij van juli 1941 tot april 1945 hoofd van het magazijn van de gevangenenkeuken in Auschwitz was geweest. Tijdens het proces zei een getuige over zijn periode in Auschwitz: “Vanaf de aanstelling van Egersdörfer viel op dat de toch al karige rantsoenen voor de gevangenen nog verder werden verslechterd en dat grote delen van de voorraden uit de magazijnen verdwenen.” Het lijkt erop dat Leen Sanders van de corrupte instelling van Egersdörfer heeft kunnen profiteren om mensen te helpen, maar daar zijn andere gevangenen die het kamp niet hebben overleefd en het dus niet konden navertellen, weer het slachtoffer van geworden. De grote Italiaanse schrijver Primo Levi zegt het in Is dit een mens? als volgt: “De strijd om te overleven in een kamp is meedogenloos, omdat iedereen wanhopig, onmenselijk alleen is… Te gronde gaan is het gemakkelijkst: je hoeft er niets voor te doen dan alle bevelen die je krijgt uit te voeren, niets te eten dan je rantsoen en de voorschriften in het kamp en op het werk op te volgen. De ervaring leert dat je het op die manier alleen bij uitzondering langer dan drie maanden volhoudt…Er waren drie methoden om aan vernietiging te ontkomen: organiseren, medelijden wekken en stelen.” Leen Sanders kon gebruik maken van zijn bokscapaciteiten om zichzelf en anderen te redden. Zijn biografie kan, meer dan een standbeeld, bijdragen aan het begrijpen van de ingewikkelde werkelijkheid van Auschwitz.

Leen Sanders. De bokser die levens redde in Auschwitz
Erik Brouwer
Thomas Rap
ISBN paperback 9789400408395
ISBN e-book 9789400410220
Verschenen in april 2023

Bestelinformatie