Jan Zwartendijk, terecht middelpunt van De rechtvaardigen

Hoe een telefoontje waarin een vraag gesteld wordt waar je ja op antwoordt, je hele veilige bestaan overhoop kan gooien. Dat en veel meer is het onderwerp van het nieuwste boek van Jan Brokken. In De rechtvaardigen. Hoe een Nederlandse consul duizenden Joden redde beschrijft hij het leven van Jan Zwartendijk, een ambitieuze Rotterdamse zakenman en telg uit de tabaksfamilie Zwartendijk.

Wanneer het familiebedrijf ten onder gaat in de crisis van de jaren dertig, treedt Jan Zwartendijk in dienst van groothandel Van der Hoeven en reist hij als vertegenwoordiger door Oost-Europa. In Praag leert hij Erni kennen. Zij is geboren in de nog jonge republiek Tsjecho-Slowakije, in de stad Neu Titschein, waar veel Duits gesproken wordt omdat het tot aan de Eerste Wereldoorlog in Oostenrijks Silezië lag. Het is een smeltkroes van culturen en een centrum van de lakenhandel. ‘Met de Poolse en Duitse meisjes kon je huilen, met de Tsjechische en Joodse meisjes kon je lachen,’ zegt Erni over haar jeugd.

Het leven lacht het jonge stel toe, helemaal als Jan voor Philips naar Litouwen gaat, waar hij directeur wordt van een vestiging in Kaunas, op dat moment de hoofdstad. Ze krijgen twee kinderen, een jongen en een meisje. Wat wil een mens nog meer.

En dan is het 6 uur ’s avonds, 29 mei 1940. De Nederlandse gezant in Riga belt hem op. Of hij consul wil worden. Zwartendijk zegt ja, met als gevolg dat hij de daarop volgende maanden wordt overstelpt met wanhopige mensen die via Litouwen aan de greep van de Nazi’s proberen te ontkomen. Hij bedenkt dat hij een visum voor Curaçao kan uitschrijven en met behulp van de Japanse consul ontstaat er een vluchtroute die duizenden mensen hoop en een uitweg biedt. Dat levert hem de bijnaam ‘De engel van Curaçao’ op.

Hoe mooi weeft Jan Brokken verleden en heden door elkaar. Met de beschrijving van dit beslissende moment in het leven, en de carrière van één man heeft hij je meteen beet. Niet veel later volgt een ontroerende scene als Edith Zwartendijk, dochter van Jan en Erni, na zesenzeventig jaar haar vroegere buurmeisje in Kaunas weer terugziet. Brokken is met haar teruggereisd naar het huis van haar jeugd.

Japan

Consul Suginara van Japan in Litouwen: ‘De wereld zegt dat Amerika een beschaafd land is. Ik zal de wereld aantonen dat Japan nog veel beschaafder is.’ Hij sluit een deal met de Russen om doorreisvisa te verstrekken, zodat vluchtende Joden gebruik kunnen maken van de Curaçao-route. Intourist, het reisbureau van Stalin, werkt mee. Zodra ze in veiligheid zijn, sturen verscheidene vluchtelingen de visa via Litouwen terug, zodat anderen er ook gebruik van kunnen maken. Jan Brokken spreekt Deborah Wiener, rechter in het Australische Melbourne. Haar vader is dankzij het visum vanuit het Russische Vladivostok naar het Japanse Kobe en van daar naar het ‘vrije’ Nieuw-Zeeland gereisd.

De geschiedenis van Litouwen – waarvan we op school leren dat het een klein landje is, iets groter dan Nederland, ingeklemd tussen het vrije Westen en Rusland – krijgt door de beschrijvingen van Jan Brokken een gezicht. De auteur zelf duikt af en toe plotseling op. Je weet dat hij er is maar je raakt zo geboeid door de scènes die hij beschrijft dat het steeds verrassend blijft.

Sjanghai

Een mooi gedeelte van De Rechtvaardigen gaat over de Joodse gemeenschap in Sjanghai. De vluchtelingen die op de loop zijn voor de pogroms en het aanzwellende antisemitisme, vinden in Sjanghai een Joodse bevolking die nog vrijelijk kan bewegen. Er wordt veel geld verdiend in de opiumhandel waarmee daarna rederijen, banken, warenhuizen en hotels zijn gefinancierd. Magnaat en Iraakse Jood Victor Sassoon betaalt in 1939 170.000 dollar voor de opvang van vluchtelingen, geld dat hij verdient met de meer dan duizend panden die hij in Sjanghai bezit.

Josef Albert Meisinger is een van de ergste nazi’s die Duitsland heeft voortgebracht, ook bekend als De beul van Warschau. Hij is in het najaar van 1941 in opdracht van het Hitlerbewind in Sjanghai en ziet daar de mensen met een Curaçao-visum voorbijkomen. Hij legt de Japanse regering plannen voor om de stad ‘Judenfrei’ te maken. Japan is een bondgenoot van Hitler, maar op 31 december 1940 verklaart de Japanse minister van Buitenlandse Zaken Yosuke Matsuoka:

‘Ik ben de man die verantwoordelijk was voor de alliantie met Hitler, maar nergens heb ik beloofd dat wij zijn antisemitische beleid in Japan zouden overnemen. Dit is niet alleen mijn persoonlijk mening maar de mening van Japan, en ik heb geen enkel gewetensbezwaar dit aan de wereld mee te delen.’

Toch besluiten de Japanners in november 1942 de wijk Hongkou tot een getto te maken. In februari 1943 worden de Joden van Sjanghai daar bij elkaar gedreven.

Jan Brokken is ter plekke om research te doen, drinkt thee in het hotel dat Sassoon liet bouwen, het Cathay Hotel, en logeert in het Astor House Hotel, waar bekendheden als Albert Einstein, Charlie Chaplin, Joseph Kessel en André Malraux hem voorgingen. De laatste werkte er aan zijn meesterwerk La Condition humaine. Brokken is dan even duidelijk aanwezig om zichzelf daarna weer onzichtbaar te maken.

Jan Zwartendijk krijgt, nadat hij op het ministerie van BZ heeft uitgelegd wat hij in Litouwen heeft gedaan, een officiële reprimande. Hij heeft zich niet aan de regels gehouden! Die onrechtvaardigheid en de hypocrisie van mensen die de touwtjes in handen namen nadat de Nazi’s waren verslagen, valt Zwartendijk zwaar. Ook omdat hij zo weinig hoort van de mensen waarvan hij hoopte dat ze het gered zouden hebben.

Sterven

In de zomer van 1976 wordt hij ziek en krijgt hij de diagnose longkanker. Er volgt een intensieve tijd die met veel liefde en betrokkenheid door Brokken is beschreven.

‘Met de dood in aantocht kwam het verleden terug. Samen haalden ze herinneringen op aan Griekenland, Eindhoven, en verder terug. Jans gedachten waren vaak in Praag, waar hij zijn grote liefde had leren kennen, of in Kaunas omdat Erni daar bewezen had dat hij altijd op haar kon rekenen. Met zijn oudste zoon zwom hij in gedachten nog een keer de Memel over, met zijn broer roeide hij nog een keer de Rotte en de Maas op. Het waren intens mooie dagen. Toen bijna alles verteld was, kon Zwartendijk niet meer praten. Hij had geen energie meer maar verstond alles wel en wees aan wat hij nodig had. Op 14 september 1976 maakte hij in de ochtend met een gebaar duidelijk dat hij rechtop wilde zitten. Rob pakte hem onder de oksels en sjorde hem overeind. Op dat moment stierf hij.’

Je leest in dit boek het levensverhaal van een man die verantwoordelijkheid neemt voor het leven van duizenden anderen en zich niet alleen laat leiden door de verantwoordelijkheid die hij voelt tegenover zijn familie. Een man ook die in staat is te sterven zoals hij heeft geleefd; zich bewust van de realiteit, realistisch over het onvermijdelijke en daardoor rechtop, met opgeheven hoofd.

De rechtvaardigen is een ambitieus vlechtwerk van verhalen, waarbij Brokken duidelijk getracht heeft iedereen de aandacht en erkenning te geven die ze in zijn ogen verdienen. Het zijn alleen zoveel personages dat het vlechtwerk soms te stug wordt om lekker door te lezen.

Jan Brokken schreef met De rechtvaardigen een eerbetoon. Voor Zwartendijk komt dat te laat, maar voor zijn familie, en alle mensen die dankzij hem een bestaan konden opbouwen, liggen zijn daden niet langer onder de schroothoop van de geschiedenis.

De Rechtvaardigen. Hoe een Nederlandse consul duizenden Joden redde
Jan Brokken
Atlas Contact
ISBN 9789045036649
Verschenen in oktober 2018

Bestelinformatie