“De hele Duitse geest is hier. Ze zijn sterk in het organiseren, een georganiseer dat alle vrijheid opheft en van mensen slaven maakt van vakbond of staat. Ze hebben geen persoonlijkheid. Ik heb gesproken met een 100% Hitler-aanhanger. In tien minuten gaf hij mij een compleet standaardverhaal à la Hitler: haat tegen Joden, de onmacht van de Engelsen om de Russen te stoppen, de ellende van de Sovjets enzovoort enzovoort. De ene wil een eind aan de oorlog, maakt niet uit hoe, de anderen apen de ideeën van Hitler na, zijn nationaalsocialisten, en zo stom als mijn zolen.”
Aldus een in Duitsland tewerkgestelde Jan Walravens in 1943.
De verdeelde mens. Jan Walravens Schrijver, IJkpunt, Avant-gardist van Jos Joosten gaat veel over de oorlog. Het is een beslissende factor in het leven van de in Anderlecht geboren literatuurcriticus, die in Hugo Claus de hoop voor een nieuwe literatuur in Vlaanderen zag en die aan het eind van zijn leven de ‘Adriaan van Dis’ van de Vlaamse televisie was.
Vanuit Vlaanderen gaat Jan Walravens in juli 1943 met de trein naar Duitsland, zoals veel Belgen, al dan niet vrijwillig. Hij is bang dat als hij niet gaat, de Duitsers zijn vader zullen gijzelen. In Berlijn bezoekt hij de bioscoop en het theater, voor zover mogelijk. Het aanbod is beperkt.
“ Zelfs de boeken van Goethe, Schiller of van Hauptmann zijn onvindbaar, niets dan propagandawerken. Alles is propaganda: de films, de boeken, het theater, in de treinen en de metro’s, in de etalages van de grote warenhuizen…overal. Je komt het portret van Hitler tegen in elk huis. Het is om gek van te worden. Werkelijk overal een Nazi-spreuk of het smoelwerk van Adolf!”
© Bundesarchiv Berlin, Tauentzienstraße mit Kaiser-Wilhelm Gedächtniskirche (CC BY-SA 4.0)
Sartre
Hij leest André Gide en Jean-Paul Sartre terwijl hij in schuilkelders de geallieerde bombardementen van Berlijn probeert te overleven en komt daardoor in een geloofscrisis terecht. Bidden tegen bombardementen helpt niet echt. Boeken, in combinatie met de existentiële crisis waarin de wereld om hem heen zich bevindt, worden de brandstof voor zijn steeds groter wordende ambitie de wereld te veranderen.
In zijn eerste notities na aankomst in Berlijn schrijft hij:
“Alleen wanneer het leven een mensch tot persoonlijkheid omgeschapen heeft, wanneer hij zijn eigen standname tegenover de menigvuldigheid van het leven kan stellen, eerst wanneer hij in woorden kan omzetten wat hij is, eerst dan wordt hij schrijver.”
Meteen na de oorlog gaat hij aan de slag als journalist en probeert op alle mogelijke manieren de cultuur in België in al haar facetten te veranderen. Zoals hij voor de oorlog voorop liep bij de Kajotters, de Katholieke arbeidersjeugd, in de Antwerpse wijk Veeweide, zo gaat hij nu voor de literaire troepen uit.
In maart 1945 schrijft hij in een essay met de titel ‘Geloovigen, leest André Gide!’ :
“Alleen wanneer de katholiek aan zijn God leert twijfelen en de communist aan zijn ideaal, zullen zij lijden voor hun gedachten. Nu is de godsdienst zoals het idealisme, ontaard tot werveloos verbalisme. In het leven van den katholiek heeft een potsierlijk gebarenspel de verschrikkelijke idee van een Godsbestaan vervangen: zoals het verlangen naar een betere menschheid door de huidige politiekers omgezet werd in kleinzielig en krakeelend partijbelang.”
Janus
Er moet een jongerenblad komen, een blad dat de wereld groter maakt en de jonge Belgen van alle gezindten kennis laat maken met nieuwe ideeën, gedachten en vormen. Walravens doet dat samen met Hugo Claus, zoon van een uitgever en nog maar net begonnen als kunstenaar. Het blad zal Janus heten en het is Walravens zelfs gelukt de grote Louis Paul Boon mee te laten werken. Maar het wordt niks, Janus verwordt tot een literaire mythe. Niet in de laatste plaats vanwege de reden van de mislukking. Vader Claus gooit zijn zoon het huis en zijn leven uit.
Niet lang daarna tilt hij samen met Hugo Claus en Remy C. van de Kerckhove het jongerenblad Tijd en Mens van de grond. Met Tijd en Mens, schrijft Joosten, manifesteerde zich de generatie die ‘niet door professoren maar door de oorlog werd opgevoed’. Joosten, hoogleraar Nederlandse letterkunde aan de Radboud Universiteit Nijmegen, schreef 22 jaar geleden zijn proefschrift over Tijd en Mens .
Walravens zelf was ontevreden met het eerste nummer.”Het mist nog dynamiet en overtuigingskracht. Het is nog begrensd van interesse en oppervlakkig van uitdieping. En de stijl is niet revolutionair genoeg.
Ondertussen is hij getrouwd met jeugdliefde Jeanne Adams en krijgt met haar drie kinderen. Om zijn gezin te onderhouden werkt hij als journalist voor De Groene Amsterdammer, het Utrechts Nieuwsblad, het Algemeen Handelsblad en een lijst aan literaire bladen.
Deze biografie begint met Walravens dood op 20 juni 1965 om in het volgende hoofdstuk stil te staan bij de geboorteplek en jeugd. Maar dan meteen al is ook de oorlog aanwezig, op het irritante af. Waarom moet ik steeds in de tijd heen en weer gegooid worden?
In het laatste hoofdstuk lees ik de reden voor die keuze van de biograaf. Joosten citeert de Franse literatuursocioloog Pierre Bourdieu:
“Proberen iemand levensloop te begrijpen als een reeks unieke, op zichzelf staande , opeenvolgende gebeurtenissen, met geen ander verband dan de link met een ‘subject’ dat als enige constante factor slechts zijn eigennaam heeft, is ongeveer even absurd als proberen om zin en betekenis te geven aan een rit in de metro zonder rekening te houden met de structuur van het hele metronet, dat wil zeggen: het hele netwerk van de objectieve relatie tussen de verschillende stations.“
De oorlog, dat was het metronetwerk in leven en werk van Jan Walravens.
De verdeelde mens. Jan Walravens Schijver, Ijkpunt, Avant-gardist
Jos Joosten
Uitgeverij Vantilt
ISBN9789460043956
Verschenen in september 2018
Bestelinformatie
Bestel als hardcover bij Athenaeum Boekhandel (€ 29,95)
