Zoals veel lezers sla ik, voor ik begin aan een biografie, het boek vaak eerst open bij de fotopagina’s die dikwijls gemakkelijk herkenbaar zijn tussen de andere bladzijdes, omdat het papier dikker en glanzender is. Zo ook bij de biografie van Ida Gerhardt (1905-1997). Ik leg het boek gesloten voor me en ga op zoek. Daar zijn ze, foto’s van een serieuze jonge vrouw en van een oudere dichteres. Foto’s van haar moeder, haar vader, haar zussen Truus en Mia. Van haar studietijd in Leiden en Utrecht. Van Gerhardts levensgezel, Marie van der Zeyde met háár moeder en zusje. Van de plekken die belangrijk waren: het gymnasium in Rotterdam, het huis waar de familie Gerhardt tussen 1923 en 1933 woonde, de kloosters waar Ida en Marie graag verbleven, het huis in Ierland dat ze vele malen huurden en dat in Eefde, waar ze de laatste jaren van hun leven doorbrachten. Maar de meeste indruk maken de foto’s van een ernstig kijkend klein meisje. Het eenzame, zich miskend voelende kind dat Ida Gerhardt altijd is gebleven.
Poëzie
Het boek van Mieke Koenen nodigt uit – zoals de meeste goede biografieën – tot herlezen. De foto’s bieden een eerste inzicht in Gerhardts leven, haar poëzie een tweede. De gedichten vertellen haar levensgeschiedenis. Beklemmende verzen over haar moeder met wie ze een moeilijke relatie had: ‘zij die mij heeft gedragen;/zij, die mij naar het leven stond/in al mijn levensdagen en over de opname van de moeder in een psychiatrische inrichting. ‘Met uw zwarte mantel aan/door de witte sneeuw gegaan: aan het einde van de laan/ligt het wit gesticht’. Goede herinneringen aan haar vader: ‘Dat is een man, daar kun je staat op maken.’. Haar ervaringen met de dichter Leopold, haar leraar klassieke talen op het Rotterdams gymnasium. Als pubermeisje dweept ze met hem, maar later verbreekt hij het contact. ‘Ik kende u -en ik kende u niet –een kind nog in mijn prille staat- gij die mij onverhoeds verried.’ Haar liefde voor Marie. ‘Als een rozeruiker zoet/is het ingetogen zwijgen,/sprakeloos tot elkander neigen/als het hart de liefste ontmoet.’ Of de manier waarop ze – als lerares, eerst in Kampen, later aan De Werkplaats van Kees Boeke in Bilthoven – het onderwijs portretteert: ‘Midwinterdag. –De geur van oude jassen,/de gang met kalken licht om in te dwalen;/een schateren –grindstorting- uit een klasse;/ en dan hoort men de school weer ademhalen./Dit is mijn land. Ik zal niet meer verkassen: Dr. I.G.M. Gerhardt, oude talen.’
Eigenzinnig
Tijdens het herlezen van het boek van Koenen zijn het de ontelbare archiefstukken, brieven en lezingen die boeien en de gedichten in een context plaatsen. Zo blijkt één van de Homeruslessen van Leopold in 1922 te zijn opgetekend door een klasgenoot van Ida, Herman Besselaar. Heel populair is Ida kennelijk niet. Als ze een vraag stelt ‘stijgt uit de linker achterhoek der klasse ’t schel gerinkel van een koude meisjesstem’. Het is een thema dat telkens terugkeert: de eigenzinnigheid van Gerhardt, haar argwaan en de kille manier waarop ze haar vermeende tegenstanders – recensenten bijvoorbeeld – terecht wijst. Dat gebeurde nogal eens, omdat Gerhardts poëzie behalve bewondering ook kritiek oogst vanwege het traditionele karakter ervan. Ze staat ver af van de dan populaire Vijftigers. Gerhardt vecht menig strijd uit en niet met de minsten: Adriaan Roland Holst, Kees Fens. Ook Marie van der Zeyde is niet altijd even vriendelijk en laat zich bijvoorbeeld laatdunkend uit over de poëzie van Ida’s zus Truus. Die slaat meteen terug: ‘De hartsvriendin van mijn oudste zuster, [..] een grauwe zure met een aardappelknoetje.’ Als Truus al twee bundels gepubliceerd heeft, komt Ida’s eerste bundel, Kosmos, in 1940 uit. Er zullen er vele volgen. Samen vertalen Ida en Marie de psalmen, wat in 1982 leidt tot een heus ‘psalmenoproer’.
Getroffen
Tegenover die eigenzinnige en soms ronduit onaangename manier van doen staan de keren dat Ida getroffen is door het leed van een ander en zich daarin herkent. Ze probeert vrienden te helpen door te schrijven over haar eigen ervaringen. Zo schrijft ze in 1987 haar Zutphense vriend Ad ten Bosch, die kennelijk problemen heeft met één van zijn vrienden, over haar ervaringen met Leopold. Een vader wiens dochter zelfmoord pleegde, schrijft ze dat zij op achttienjarige leeftijd hetzelfde overwoog. Aan Marianne, de dochter van haar overleden vriendin Meia, die haar confronteert met de – ongetwijfeld negatieve – brieven die Ida aan haar moeder heeft geschreven, probeert Ida uit te leggen wat er niet goed is gelopen met haar eigen moeder. ‘Dat het veelal het lot is van ‘moederloze’ kinderen om zéér laat (of nooit) volwassen te worden wist ik wel (uit de boekjes), maar dat is dan slechts een theoretisch weten’.
Vanzelfsprekende samenhang
Doordat Koenen steeds opnieuw en onnadrukkelijk de betekenis van de gedichten en van de andere bronnen duidt in het licht van de levensloop van Gerhardt, heeft haar boek een vanzelfsprekende samenhang gekregen. Zinnen als ‘Ik vermoed dat mede door deze daad van verzet de spanningen tussen Ida en haar moeder tot het kookpunt zijn opgelopen’ of ‘De gedwongen overstap naar Utrecht was, naar mijn indruk, een compromis waaraan een radicaler besluit (…) vooraf is gegaan’ helpen de lezer als vanzelf relaties te leggen en te begrijpen. Daarnaast bespreekt Koenen Gerhardts gedichten ook vaak in waarderende zin: ‘Het mooiste liefdesgedicht vind ik ‘Sapphisch’’. Dat geeft het aangename gevoel alsof zij en de lezer samen in gesprek zijn.
De biografie die Mieke Koenen over Ida Gerhardt schreef is zo rijk en compleet dat de lezer niet anders kan dan steeds opnieuw en telkens vanuit een ander perspectief op zoek te gaan naar nieuwe feiten of onbekende dichtregels. In de epiloog laat Koenen recensenten en literatoren aan het woord die na Gerhardts dood over haar schreven. Volgens Rob Schouten heeft zij een oeuvre nagelaten waar de lezer uren in kan ronddwalen. Datzelfde geldt voor deze biografie.
Dwars tegen de keer. Leven en werk van Ida Gerhardt
Mieke Koenen
Athenaeum
ISBN 9789025303808
Verschenen oktober 2014
Bestelinformatie
Koop bij Athenaeum Boekhandel
Bestel hier als hardcover bij Athenaeum Boekhandel (€ 44,99)
Bestel hier als ebook bij Athenaeum Boekhandel (€ 13,99)
Bestel hier las hardcover bij bol.com (€ 39,99)
Bestel hier als ebook bij bol.com (€ 13,99)
