Hugo Brandt Corstius (1935-2014): Asperger-tijd

‘Wie schrijft schaamt zich niet.’
Zo omschreef in 1977 Hugo Brandt Corstius als columnist Piet Grijs zijn credo. Over deze wiskundige en taalwetenschapper, die zich van tientallen pseudoniemen bediende en voor vrijwel alle media in Nederland heeft geschreven, publiceerde Elsbeth Etty een boeiende biografie met de paradoxale titel Ik heb nog nooit gelogen.

De in 2020 overleden taalkundige Liesbeth Koenen, een voormalige student van Brandt Corstius, was daar eerder aan begonnen. Toen uitgeverij Querido in 2021 Etty benaderde die biografie te schrijven, stemde zij niet onmiddellijk in. Haar grote liefde Gijs Schreuders was kort geleden gestorven. Bovendien had ze geen zin het boek van Koenen te voltooien, het moest wel háár boek worden. Ze kreeg de beschikking over het omvangrijke digitale archief van Koenen. Daarvan heeft ze ‘dankbaar gebruikgemaakt in het besef dat Koenens inspanningen mij jaren werk hebben bespaard’, eert Etty haar voorgangster in haar voorwoord.

Pseudoniemomanie

Waarschijnlijk had Koenen in haar versie meer nadruk gelegd op linguïstiek, vermoedt Etty. Zelf wilde ze vanuit haar achtergrond als ‘columnist’ en ‘literair criticus’ zich vooral focussen op de publicist en polemist Brandt Corstius. Waarbij direct zij opgemerkt dat ze beslist genoeg aandacht besteedt aan de woordkunstenaar Brandt Corstius, die als Battus (Grieks voor stotteraar, wat hij was) met Opperlandse taal & letterkunde een uiterst spitsvondige en veel geprezen bestseller schreef. Ook ruimt Etty als ‘Multatuli-adept’ veel plek in voor het mislukte plan van Brandt Corstius om een biografie van zijn held Multatuli te schrijven.

Etty’s insteek is zeer goed voorstelbaar. Er is veel gespeculeerd waarom Brandt Corstius zoveel verschillende pseudoniemen hanteerde. Zijn verklaring dat elk pseudoniem een kant van zijn persoonlijkheid vertegenwoordigde, voldoet volgens Etty niet. ‘Daarvoor lijken zijn alter ego’s te zeer op elkaar en komen hun artikelen zowel inhoudelijk als stilistisch te sterk overeen.’ Zijn in de woorden van Etty ‘pseudoniemomanie’ is eerder terug te voeren op zijn productiviteit. ‘Door steeds een andere pet op te zetten veroverde hij de gigantische ruimte in de media die voor een scribent met maar één naam ondenkbaar was.’

Veelnaam

Zo schreef hij meer dan veertig jaar columns voor het – toen nog – weekblad Vrij Nederland. Jarenlang ging hij daarin als Piet Grijs keihard tekeer tegen Renate Rubinstein alias Tamar, een andere beroemde columniste van Vrij Nederland, die hij onder meer antisemitisme verweet.

Hun columnistenruzie is met de kennis van nu des te opmerkelijker omdat, zoals Etty toelicht, Brandt Corstius al in maart 1957 smoorverliefd op haar raakte. Pas op zijn 27^e begon hij haar actief het hof te maken, hij fantaseerde zelfs over trouwen. Rubinstein, die hem Veelnaam noemde, wilde het na een kortstondige vrijage bij vriendschap laten. Brandt Corstius raakte daarvan volledig van de kaart, met onder meer depressies, zelfmoordaankondigingen en stalking tot gevolg.

Tot aan haar dood zou Rubinstein volhouden dat de haat jegens haar in zijn columns voortkwam doordat zij hem de bons had gegeven – wat hij als afgewezen minnaar stelselmatig bleef ontkennen. Bij Vrij Nederland zou Carel Peeters, chef van de Boekenbijlage, zijn volgende slachtoffer worden.

Op de man

Sowieso speelde Brandt Corstius nogal op de man. Zo moest psychiater Andries van Dantzig, die Rubinstein hem nota bene had geadviseerd, het ontgelden. Vanwege een onbetaalde rekening had die het gedurfd tijdens een vakantie beslag te laten leggen op de inboedel van zijn flat. Sindsdien figureerde de psychiater in diverse publicaties consequent als ‘Van Poolse Havenstad’.

Ook de Leidse hoogleraar en criminoloog Wouter Buikhuisen kreeg het in een serie van vijftien columns zwaar te verduren omdat hij van plan was onderzoek te doen naar biologische oorzaken van crimineel gedrag – iets dat Brandt Corstius fascistisch vond . Tot op de dag van vandaag wordt hem – terecht, als je het mij vraagt – karaktermoord verweten en dat hij Buikhuisen weggepest heeft van de universiteit.

Destijds was zeker wat aan te merken op het arbeidsethos van Buikhuisen, die in de jaren zestig in zijn proefschrift het woord provo had gemunt, een groepering die op veel sympathie kon rekenen van Brandt Corstius. Maar ook zijn eigen academische werkhouding was weinig voorbeeldig, leert de biografie van Etty. Brandt Corstius was buitengewoon hoogleraar aan de Erasmus Universiteit en daar waren de nodige klachten over hoe hij zijn leerstoel invulde. Als wetenschappelijk medewerker aan de Universiteit van Amsterdam onttrok hij zich vrijwel volledig aan bestuurlijke en organisatorische taken. Zijn wetenschappelijke productie was na zijn dissertatie en wat overzichtswerken in de jaren zeventig zo goed als opgedroogd.

Halve erectie

Die droogte gold bepaald niet voor zijn productie als columnist en essayist. Zijn grote werklust belette hem evenmin om er jarenlang ook een opvallend grote schare minnaressen op na te houden.

Tijdens zijn studententijd hield hij een soort eigen banga-lijstjes bij onder de noemer ‘Het eerste dozijn en de andere meubelstukken’. Daarop figureerden onder anderen de namen Leonie, Marian, Juliette en Lina. ‘De letters A, Z, S en N bij hun namen,’ noteert Etty, ‘betekenen waarschijnlijk Aanraken, Zoenen, Strelen, Neuken.’

Over zijn verrichtingen als minnaar zijn de meningen verdeeld, aldus zijn biograaf. Sowieso hield Brandt Corstius er nogal Clintoniaanse opvattingen op na: ‘Seks is pas seks als je “erin” bent. Alle stadia ervoor hebben niks met seks te maken. (…) Seks is neuken en neuken is liefde.’

Zijn eigen al dan niet verzonnen maar zeer geestige verklaring voor zijn promiscuïteit was zijn ‘afwijking’ dat hij permanent een halve erectie had. ‘Dat heeft niets met potentie te maken, maar is het gevolg van een verwijd bloedvat of een rudimentair penisbotje, of een verkeerd gesoldeerd hersenchipje.’ Een man zonder die afwijking zou als hij ‘op straat langs een hoerig type loopt’, halfvol schieten en gewoon kunnen doorlopen. ‘Maar wij ongelukkigen schieten bij die gelegenheid geheel vol en moeten met kleine stapjes verder.’

Gek en geniaal

Psychologiseren is bij het lezen van een biografie altijd verleidelijk, ook al leer je iemand slechts op papier “kennen”. Etty haalt genoeg typeringen aan van mensen die hem wel goed hebben gekend en waarin ongetwijfeld een kern van waarheid zit.

Zo verziekte Brandt Corstius volgens zijn zus Liesbeth al vroeg de sfeer thuis door voortdurend hun moeder te treiteren. Zijn dispuutgenoot bij het corps en levenslange vriend Hans van den Bergh, met wie hij langdurig een heimelijke homoseksuele relatie onderhield zoals Etty onthult, noemde hem onder meer een ‘halve psychopaat’ en verweet hem een ‘gemis aan warme menselijkheid en ‘ziekelijk egocentrisme’. Journalist Martin van Amerongen typeerde hem als ‘beroepshater’, ‘briljant’ en ‘volstrekt gewetenloos’. En zijn zoon Jelle omschrijft zijn vader als ‘gek én geniaal’, als iemand die weinig belangstelling toonde voor de verrichtingen van zijn kinderen. ‘Mijn vader heeft nooit iets gezegd over wat ik heb gemaakt. En ik heb er ook niet naar gevraagd, want dan had ik het risico gelopen dat hij had gezegd: ik heb het niet gelezen of gezien.’

Zo’n bekentenis is extra pijnlijk om te lezen, te meer daar Aaf, Merel en Jelle al op jonge leeftijd hun moeder aan kanker verloren, waardoor hun vader er plots alleen voor stond. Als lezer ontkom je onmogelijk aan het oordeel dat Brandt Corstius een weinig warme vader is geweest. Zelf noemde hij zich ‘een asperge’ – naar het syndroom van Asperger waarvan een van de voornaamste kenmerken een gebrek aan inlevingsvermogen in anderen is. Als ‘asperge-vader’ behoorde tot ‘zijn principes’ dat kinderen op hun achttiende het nest moesten verlaten. ‘Na hun eindexamen mochten ze een jaar in Amerika studeren,’ schrijft Etty, ‘maar bij terugkomst waren ze niet meer welkom in hun ouderlijke huis.’ Ook niet als de nood aan de man was.

Brandt Corstius was wel een hele lieve opa voor zijn kleinkinderen. Sowieso werd hij op latere leeftijd veel milder en socialer, schrijft Etty in een empatisch laatste hoofdstuk. Op zijn 78^e werd de diagnose alzheimer in een vergevorderd stadium vastgesteld. Daarna ging het rap bergafwaarts. ‘Het leek alsof mijn vader het zichzelf na de diagnose toestond om achteruit te gaan,’ aldus Jelle. ‘De scheidslijn tussen een rare vader en een dementerende vader is een dunne.’

Bolkestein

Etty had zichzelf als opdracht gesteld met haar biografie van Brandt Corstius een getrouw beeld te schetsen van de ‘passies en visies en van de unieke wijze waarop hij daar in zijn bewogen, strijdbare leven vorm aan gaf’. Daar is ze in geslaagd. Niettemin is op alle boeken, ook de goede, altijd wel iets aan te merken.

Naar mijn smaak is Etty soms te hagiografisch over Brandt Corstius. Citaten zijn geregeld wel erg lang, hetgeen de echte fans van Brandt Corstius ongetwijfeld juist zullen waarderen. Mogelijk heeft Etty hen benaderd, maar als lezer had ik graag willen weten hoe bijvoorbeeld Buikhuisen, Peeters en Paul Cliteur nu terugkijken op de ad hominem-aanvallen van hun kwelgeest.

In haar voorwoord stipt Etty aan dat Brandt Corstius VVD-voorman Frits Bolkestein al vroeg verantwoordelijk hield voor de opkomst van radicaal-rechts. Recent politicologisch onderzoek in de vorm van het proefschrift van de socioloog Merijn Oudenampsen uit 2018 zou volgens haar de juistheid van die analyse bevestigen. Om voor die opkomst één iemand als schuldige aan te wijzen, is evenwel betwistbaar. Niet uitgesloten is dat Etty een persoonlijke vete heeft laten meespelen. Bolkestein had haar geliefde Gijs Schreuders (een van de beste docenten die ik ooit heb gehad) vanwege zijn communistische sympathieën en hoofdredacteurschap van De Waarheid eens met een NSB’er vergeleken. Met de opgenomen quotes van Brandt Corstius krijgt Bolkestein er al meer dan genoeg – en beter – van langs.

Ik heb nog nooit gelogen. Hugo Brant Corstius 1935-2014
Elsbeth Etty
Querido Uitgevers
ISBN paperback 9789021490786
ISBN E-book 9789025317843
Verschenen in november 2024

Bestelinformatie