Herman Wijffels in een biografie van Jan Smit

Wat betekent het om op je tweeëntwintigste de pater familias te worden van het gezin waarin je bent opgegroeid? Herman Wijffels overkwam het. Hij studeerde economie in Tilburg, toen hij te horen kreeg dat zijn vader plotseling aan een hartinfarct was overleden. Ruim een jaar later werd bij zijn moeder borstkanker geconstateerd. Herman, de oudste van acht kinderen, besloot na haar dood het gezin bij elkaar te houden. Hij had het haar min of meer beloofd. Wijffels nam de supervisie van het verweesde huishouden op zich en reisde in de weekends naar Turkeye, zijn geboortedorp in Zeeuws-Vlaanderen. Eugène en Annelies Wijffels beëindigden hun studie om op het boerenbedrijf op de kleintjes te letten.

Holisme

De ervaring was volgens Jan Smit bepalend in het leven van Herman Wijffels. In De opdracht of de vele gezichten van Herman Wijffels legt Smit minutieus het gedachtegoed vast van “de beste premier die Nederland nooit heeft gehad.” De typering is van Wouter Bos. Dat gedachtegoed is doordrenkt van de katholieke moraaltheologie waarmee in Tilburg economie werd onderwezen. Menselijke waardigheid, eigen verantwoordelijkheid, rentmeesterschap en solidariteit behoren de sociale bagage te zijn waarmee de wereldburger zijn leefomgeving tegemoet treedt. Economie is geen doel op zichzelf, maar een wetenschap die bij moet dragen aan een beter leven voor de gehele gemeenschap.

Wijffels kreeg die waarden met de paplepel ingegoten.

“Het sloot aan bij hoe bij ons thuis werd gesproken over hoe je in het leven moest staan. Dat je er niet alleen maar bent om voor jezelf te zorgen. Je bent er voor de hele maatschappij.”

Als topambtenaar op het ministerie van Landbouw en Visserij, algemeen secretaris van de christelijke werkgeversorganisatie NCW, voorzitter van de hoofddirectie van de Rabobank, voorzitter van de SER en Nederlands bewindvoerder van de Wereldbank bleef hij zijn Zeeuwse roots trouw. Wijffels had een broertje dood aan de uitwassen van de verzorgingsstaat. Hij vond het pervers dat mensen werden aangemoedigd om aan de kant te blijven staan. Wijffels was de ideoloog van de forse ombuigingen tijdens de kabinetten Lubbers I en II en de architect van de WAO-hervorming. Maar hij zag ook met lede ogen aan hoe na de val van de Muur het neoliberalisme de denkrichting werd waarmee de bestuurlijk-politieke elite de toekomst van zijn kinderen en kleinkinderen dacht veilig te stellen. Juist in die sectoren waar het kapitalisme zijn vermeende triomf in klinkende munt wenste om te zetten – het ondernemerschap en de financiële sector -hamerde hij op het belang van duurzaamheid en rentmeesterschap.

Wijffels verdiepte zich aan het einde van de jaren tachtig in het boeddhisme. De werkweken van 70 à 80 uur begonnen hun tol te eisen, hij trachtte zijn energiebalans door meditatie en vasten te herstellen. De studie had ook een praktisch belang. De Rabobank ging internationaal, naar Azië onder andere, dan is het wel zo handig om iets te begrijpen van de oosterse filosofie. Het boeddhisme sterkte hem in de overtuiging dat alles met elkaar samenhangt, een holistische wereldvisie die hij in praktische politiek vertaald wilde zien. “Om verder te komen in onze ontwikkeling moeten we kijken hoe die samenhang in elkaar zit. In plaats van verkokerd en gespecialiseerd moeten we systemen ontwerpen vanuit samenhang, vanuit integratie. Je moet vanuit een sociaaldarwinistische naar een relationele opvatting; tussen mensen en tussen mensen en natuurlijke hulpbronnen.” Wijffels wees, notabene als het gezicht van de voormalige boerenleenbank, op de ecologische roofbouw van de agrarische sector. Hij voorzag dat een bank de kluisdeuren van de graaicultuur wagenwijd openzette als het winstbejag van beurshandelaren met bonussen werd gestimuleerd. Toch ging ook de coöperatie met de oprichting van Rabobank International in 1996 overstag, tijdens de nadagen van het voorzitterschap van Wijffels. Hij was gechoqueerd door de Libor-fraude die in 2013 aan het licht kwam. “De Rabobank was ooit een bank van de mensen in dit land. Maar nu is de Rabobank voor hen ook een bank geworden waar het draait om hebzucht en bonussen. De Rabobank is op dezelfde stapel beland als die instellingen die er in de aanloop naar de crisis dubieuze praktijken op na hielden.”

De Wereldbank

Een jaar voordat Herman Wijffels Ad Melkert zou opvolgen als de Nederlandse bewindvoerder van de Wereldbank was Paul Wolfowitz er aangesteld als directeur. De Wereldbank, ooit in het leven geroepen om de wederopbouw van Europa na de Tweede Wereldoorlog mogelijk te maken, verzette na de lancering van het Marshallplan zijn bakens naar de Derde Wereld. De benoeming van Wolfowitz was een teken aan de wand over de koers die het instituut na de millenniumwisseling zou varen. Wolfowitz was een boegbeeld van de New American Century, de neoconservatieve denktank die in de val van de Muur de definitieve overwinning van het westen op het communisme zag. In alles een tegenpool van Herman Wijffels. Wolfowitz herstelde de zogeheten Washington Consensus bij de Wereldbank: wilden ontwikkelingslanden voor steun in aanmerking komen, dan moesten ze hun grenzen openstellen voor buitenlandse producten en hun staatshuishouding met flinke bezuinigingen op orde krijgen. Het pistool en de portemonnee als graadmeters van vrijhandel en democratie.
Maar met het anti-corruptieprogramma dat Wolfowitz vrij willekeurig en weinig transparant inzette, sneed hij in zijn eigen vlees toen in 2007 de media berichtten dat hij zijn minnares Shaha Riza met een wel erg riante bonus de laan had uitgestuurd. Riza was werkzaam bij de Wereldbank toen Wolfowitz daar directeur werd, een conflict of interest dat mevrouw met haar ontslag moest bekopen. Wijffels durfde het aan een ad-hocgroep te leiden die het handelen van de directeur zou onderzoeken, ondanks de telefoonaftappingen en publicitaire smeercampagnes die opponenten van Wolfowitz in de regel moesten ondergaan. In die dagen prefereerde Wijffels het openbaar vervoer, want “een ongeluk was zo geregeld.” Hij beschouwt de clash met Wolfowitz als “het grootste gevecht van mijn leven.” Maar hij won. Op 1 juli 2007 nam Paul Wolfowitz ontslag als directeur van de Wereldbank. “Wolfowitz en de zijnen hadden een messiaans zelfbeeld. Zoals ze hebben geprobeerd Irak om te vormen, opereerden ze ook bij de Wereldbank,” concludeert Wijffels.

Herman Wijffels deugt, zoveel wordt duidelijk uit de biografie van Jan Smit. Inspirerend, veelzijdig en intrigerend. Bevlogen, empatisch en authentiek. “De man van de dialoog, de man die wilde verbinden, de man van de overtuiging dat alles met elkaar samenhangt.” De loftuitingen heb ik uit de eerste drie pagina’s van deze biografie gedestilleerd. Tegenover zoveel ingebakken rechtschapenheid hoop je bijkans op een verborgen character flaw, maar die komt er niet. Jan Smit schreef met de biografie van Hermans Wijffels bijkans een moderne hagiografie. Ach, geef hem eens ongelijk. Een moreel baken is mooi meegenomen in deze donkere tijden.

De opdracht of de vele gezichten van Herman Wijffels
Jan Smit
Uitgeverij Balans
ISBN 9789460038242
Verschenen in mei 2014