Hij zou het vast schitterend hebben gevonden: een vuistdikke biografie over zijn avontuurlijke leven: Dr. Hendrik Muller (1859-1941), Rotterdammer en wereldburger, zakenman, diplomaat, reiziger en schrijver. Een rusteloos waarnemer in tijden van grote veranderingen, zijn hele leven snakkend naar erkenning en eerbewijzen.
Tien jaar voor zijn dood kocht de schatrijke Muller een grafkelder op de Haagse begraafplaats Oud Eik en Duinen, in ‘de dure wijk van het kerkhof’, geschikt voor ‘zes lijken, gemerkt nommer 1388’.
‘Dat lijkt vreemd voor een eenling als Muller,’ schrijft zijn biograaf Dik van der Meulen, die zelf berustend constateert dat hij het raadsel van de royaal bemeten laatste rustplaats niet heeft opgelost. Muller bleef in ieder geval op zichzelf, zou je kunnen zeggen.
De marmeren deksteen getuigt van een avontuurlijk leven: Muller was ‘gezant van H.M. de koningin, vroeger buitengewoon gezant en consul-generaal van den Oranje Vrijstaat, den Vaderlant ghetrouwe’.
Onverschrokken en avontuurlijk
Hij, de zoon van een rijke Rotterdamse zakenman, was voorbestemd om in zijn vaders voetsporen te treden. Van der Meulen beschrijft de familie, het Rotterdamse zakenmilieu en de stad in geuren en kleuren.
Hendrik Muller kreeg een zeer gedegen opleiding, en stond als jonge twintiger aan de oever van de Zambezi, de langste rivier van Oostelijk Afrika. Hij was erop uitgestuurd om er zaken te doen, maar zijn belangstelling ging veel meer uit naar de mensen die er woonden, hun leefwijze en gebruiken.
Hij stond er bloot aan ontberingen, koortsaanvallen en andere gevaren, maar dat gaf niet: onverschrokken zocht hij het avontuur, schreef op wat hij meemaakte en publiceerde hooggewaardeerde reisboeken.
Muller was, schrijft Van der Meulen, een kind van de negentiende eeuw en ‘werd gedreven door een gloeiende vaderlandsliefde’. Hij achtte de Westerse beschaving verheven boven de andere, was niet vrij van racistische vooroordelen en antisemitisme, en was tegelijkertijd bezield van een grote liefde voor exotische culturen.
Stamverwante Boeren
Patriottisme was zijn belangrijkste drijfveer, en zijn inzet voor de stamverwante ‘Hollandse’ Boeren in Oranje Vrijstaat in het zuiden van Afrika, beschouwde hij als het hoogtepunt van zijn leven.
Het is nauwelijks te bevatten wat hij allemaal heeft gezien en beschreven, schrijft Van der Meulen. Muller was getuige van de ondergang van keizerrijken in Europa, het Ottomaanse rijk in de jaren van zijn neergang, de nadagen van het Chinese keizerrijk en van revoluties.
Nadat Oranje Vrijstaat begin twintigste eeuw het onderspit had gedolven in de Tweede Boerenoorlog tegen de Britten, en Mullers rol als gezant was uitgespeeld, was hij amper veertig. Maar hij vond een nieuwe levensbestemming door zich in dienst te stellen van de Nederlandse staat. Hij werd ‘wereldreiziger voor het vaderland’.
In de Eerste Wereldoorlog, toen Nederland neutraal was en gespaard bleef voor de ongekende verschrikkingen, was hij regeringscommissaris in kamp Oldebroek, waar vluchtelingen uit België werden ondergebracht.
Zwaar van de ridderorden
Later was hij gezant in Roemenië en Tsjecho-Slowakije. In Praag werd hij eens ontvangen door de befaamde president Masaryk. ‘Groot was het contrast tussen het staatshoofd, in eenvoudig donker kostuum gestoken, en de gezant’, schrijft Van der Meulen. Mullers uniform was zwaar van de ridderorden en andere eerbewijzen die hij in de loop der jaren had ontvangen en die hij graag tentoonspreidde.
Hij vond zichzelf een uitstekend gezant, en beweerde dat ‘Den Haag’ hem niet naar waarde schatte. Aan het einde van zijn werkzame leven stak het hem dat hij nooit was bevorderd en dat ‘eerbewijzen die alle diplomaten op hun tijd ten deel vallen, hem onthouden werden’.
Zelf zei hij in zijn laatste jaren dat hij niet haakte naar ridderorden, ‘als de eeuwigheid aan de deur klopt, heeft men wel andere gedachten en aspiraties’. Maar de staat, vond hij, had best wat guller mogen zijn. Veel werk had hij verricht zonder dat hij daarvoor werd betaald (al had hij het geld niet nodig) en ook had hij zijn collectie etnografica (kunst- en gebruiksvoorwerpen, vooral verzameld op zijn Afrikaanse reizen) aan het Rijk geschonken.
Kritiek en verwijten
Muller werd van jongs af aan bestookt met kritiek en verwijten, de rituele vrucht van de doopsgezinde cultuur waarin hij werd opgevoed. Hendrik moest, zoals gezegd, de hoge verwachtingen inlossen, op zakelijk, religieus en zedelijk gebied. In wezen had hij weinig met het geloof en liet hij aanvankelijk de volwassenendoop aan zich voorbij gaan. Pas toen hij 54 was, in 1913, liet hij zich alsnog in de kerk van zijn ouders aannemen, toen hij ‘de bezwaren tegenover het Godsgeloof voelde wegsmelten’. Maar volgens Van der Meulen ging zijn protestantse geloof niet erg diep.
Ook op zedelijk gebied toonde hij zich een dwarsligger. Hij zag niets in het huwelijk en bleef liever op zichzelf, vrij om te gaan en staan waar hij wilde in de wijde wereld. Veel is niet bekend over het liefdesleven van Hendrik Muller, maar bekend is wel dat hij in zijn lange leven twee vriendinnen had, met wie hij beurtelings in het openbaar verscheen en die wel bekendstonden als ‘de zomervrouw’ en ‘de wintervrouw’. Zijn familie, voor zover die nog contact met hem had, vond deze leefwijze erg ongepast, maar legde zich er uiteindelijk wel bij neer.
Hendrik Muller stierf in 1941 aan een hartkwaal. Hij liet zijn vriendinnen geld na, maar het overgrote deel van zijn grote (familie)kapitaal werd bij testament ondergebracht in de naar hem vernoemde Stichting Dr. Hendrik Muller’s Vaderlandsch Fonds. Ook vandaag nog ondersteunt het fonds jonge, veelbelovende Nederlanders bij hun universitaire studie of een vergelijkbare opleiding. Ook culturele en wetenschappelijke doelen worden met subsidies ondersteund.
Wat beklijft er verder nog van Muller? Een van de verdiensten van het boek van Van der Meulen is dat deze bijzondere Rotterdammer, in ieder geval voor even, uit de vergetelheid is gehaald en in de schijnwerpers gezet. Hij kon uitstekend schrijven en zijn reisboeken zijn lezenswaardig gebleven, zegt zijn biograaf. Ik zou graag een selectie van zijn beste stukken lezen.
De biografie bevat trouwens prachtige illustraties (gevonden door Froukje Holtrop).
Dr. Hendrik Muller. Wereldreiziger voor het vaderland (1859-1941)
Dik van der Meulen
Querido
ISBN 9789021419305
Verschenen in maart 2020
Bestelinformatie
Bestel als hardcover bij bol.com (€ 32,99)
Bestel als ebook bij bol.com (€ 16,99)
Koop bij Athenaeum Boekhandel Bestel als hardcover bij Athenaeum Boekhandel (€ 32,99)
Bestel als ebook bij Athenaeum Boekhandel (€ 16,99)
