Irena Sendler, de Poolse die het getto van Warschau wilde redden

Tilar Mazzeo, de biografe van Irena Sendler en schrijver van Irena’s kinderen, heeft een schoonzus die bij het ministerie van Buitenlandse Zaken van de VS werkt en al jaren in Krakau woont. Zij vertelde haar over de vrouwelijke Schindler, de man van Schindlers List. De naam van deze vrouw is Irena Sendlerowa.

Irena’s vader was arts van de joodse bevolking van het Poolse dorp Otwock. Hij was een idealist en lid van de Poolse Socialistische Partij. Tijdens een tyfusepidemie in 1916 overlijdt hij, mede omdat hij weigert zijn arme patiënten aan hun lot over te laten. Irena is dan bijna 7. Zij en haar moeder worden door de joodse bevolking, waar haar vader voor zorgde, onder hun hoede genomen. De joodse dorpelingen willen betalen voor een opleiding van Irena maar haar moeder weigert dat trots en vastbesloten.
Moeder en dochter verhuizen naar de grote stad Warschau. Daar woont ook Mietek Sendler, haar jeugdvriendje. Het plan is dat ze trouwen en allebei gaan studeren. Irena wil graag Rechten doen, maar dat wordt haar onmogelijk gemaakt, want geen studie voor een vrouw. Dan kiest ze maar voor Welzijnswerk, een jonge studierichting.

Eigenlijk wil Irena Adam Celnikier, een man met een romantische geest waar ze erg van onder de indruk is. Hem kent ze sinds haar vijfde. Als hij een andere vrouw trouwt, net als hij joods, besluit Irena om uit plichtsbesef dan toch maar mevrouw Sendler te worden.

In haar werk volgt ze het sociale rechtvaardigheidsgevoel van haar vader. Ze krijgt een baan bij Dr Radlinska, de vrouw die in 1908 al schreef over sociaal pedagogisch werk en sinds 1925 aan de Vrije Universiteit van Warschau richting en leiding geeft aan de studie welzijnswerk. Ook zij komt uit een familie van activisten. Haar moeder was journalist, haar vader medeoprichter en eerste directeur van het Filharmonisch Orkest van Warschau. Haar broer Ludwig is na de oorlog een van de oprichters van UNICEF.

Bankgetto

In 1935 zijn er rellen vanwege het ‘bankgetto’. Joodse studenten aan de universiteit van Warschau worden gedwongen in de gehoorzalen in een afgescheiden gedeelte te gaan zitten. Irena is solidair met de joodse studenten en wordt in elkaar geslagen door jongens met op hun kleren de ‘groene linten’, herkenningsteken van de extreem-rechtse ariërs. Irena krijgt daarna ook nog het vreselijke stempel Ariër op haar identiteitskaart van de universiteit gedrukt. Wanneer ze dat uit protest doorkrast wordt ze geschorst. Ondertussen blijft ze in het ongelukkige huwelijk met Mietek. Als hij een baan als leraar klassieke talen in Poznan krijgt, weigert ze met hem mee te gaan. Maar scheiden, dat gebeurt niet, ze zijn katholiek. Ze heeft jarenlang een verhouding met Adam Celnikier. Irena’s ware liefde kwam uit een rijke familie, maar hij flirtte met het communisme. Toen hij in de jaren 30 het grootste deel van zijn vaders vermogen erfde, gaf hij dat weg.

Duitse inval in Polen

Bij de Duitse aanval in Warschau in september ’39 heerst er grote chaos in de stad. Warschau wordt overspoeld door vluchtelingen uit omliggende landen. Terwijl de Duitsers van de ene kant komen, rukken van de andere kant de Russen op, die al heel lang vinden dat Polen hen toebehoort.
Studenten en maatschappelijk werkers organiseren hulp terwijl de stad door duizend bommen wordt getroffen. Irena gaat naar het Joodse ziekenhuis en ziet dat Helena Radlinska, haar grote voorbeeld, gewond is. Veertigduizend doden vallen er die maand in Warschau, zeventigduizend soldaten sterven aan het front. Zeshonderddertigduizend mannen zijn krijgsgevangen gemaakt.

“Maar aan het begin kozen de Duitsers niet de Joden maar de Polen uit voor systematische zuiveringen. In de eerste twee jaar van de bezetting werden in Warschau op elke gedode Joodse inwoner tien Polen vermoord. Er deden verhalen de ronde dat daarom Christenen bij razzia’s een Jodenster omdeden en Jiddisch praatten,”schrijft Tilar Mazzeo. De zieke wreedheid van dit soort historische overleveringen, doet me weer eens te meer met vrees de krant van vandaag openslaan. Er zijn tegenwoordig wel heel veel overeenkomsten van menselijk gedrag tussen toen en nu te vinden.

Vijftigduizend leden van de Poolse intelligentsia worden naar werkkampen gestuurd of meteen geëxecuteerd. Ongelofelijk wrede martelingen zijn in het openbaar te zien, zoals het achter de paardentram aanslepen van gevangenen tot hun schedels opensplijten. Er ontstaat een guerrillabeweging, en ook een ondergrondse Poolse staat, met een rechtbank, leger en zelfs universiteit. De basis daarvoor was al lang gelegd in de strijd die Polen voerde om onafhankelijk te blijven van Rusland.

Vrouwen in verzet. De opstand van het getto van Warschau

Lijsten

Helena Radlinska zit na de val van Warschau ondergedoken bij nonnen en Irena gaat er heen om te helpen. Al snel wordt ze de spil in een netwerk dat duizenden mensen helpt de oorlog te overleven. Daar komt de vergelijking met Oskar Schindler vandaan, Irena houdt lijsten bij van de kinderen die ze probeert te redden. Lijsten met namen die het vele kinderen na de oorlog mogelijk maakt hun ware identiteit te vinden, soms na decennia. Want de lijsten bleven bewaard, ondanks de verdelging van het getto.
Er is duidelijk research gedaan door Tilar Mazzeo die voldoende afstand tot haar onderwerp heeft gehouden. Ze pluist eigendomspapieren uit en heeft talloze mensen gesproken. In haar nawoord verklaart ze omstandig dat haar verhaal niet alleen op papieren bronnen en mondelinge overlevering stoelt. Ze heeft zichzelf veroorloofd te denken en te schrijven vanuit de personages die een belangrijke rol spelen in het verhaal. Dat doet ze om het verhaal leesbaar en tot een geheel te maken. Het is een duidelijke keuze om het relaas te ‘romantiseren’, het maakt het makkelijker verteerbaar. Maar maakt het het ook geloofwaardiger? Ik aarzel om die vraag te beantwoorden en ik doe het niet, die strijd laat ik graag aan historici en aanverwante wetenschappers.

Voor mijn geestesoog doemt bij het lezen wel een reeks onbekende beelden van de Tweede Wereldoorlog op. Natuurlijk heb ik gehoord van het getto van Warschau en weet ik dat er een opstand is geweest waarbij het hele getto is platgebrand.
Door dit verhaal over het leven van een vrouw die altijd heeft gezegd dat ze deed wat gewoon was en wat iedereen zou doen, dat ze bovendien heel veel hulp heeft gehad van mensen die nog dapperder waren dan zij, laat ik de gruwelijke werkelijkheid tot me doordringen.

Het zijn weer eens de details die belangrijk zijn. Ik wist dat mensen als ratten in de val zaten in het getto en ook als ratten stierven. Door de beschrijving van de hongerende kinderen die, als ze via de riolen niet weg konden komen naar de Arische kant van de stad, op de stoep crepeerden, weet ik het nu pas echt.

Jan, een collega en ultrarechtse katholiek, plaatst Irena voor een dilemma. Kan ze hem vertrouwen? Waarom staat hij erop dat ondergedoken joodse kinderen gedoopt worden? Tot groot verdriet en woede van overtuigde joodse Polen. Dit soort dilemma’s schetsen nog altijd scherpe keuzes die mensen moeten maken onder omstandigheden die ze niet hebben gewild. Vijftienduizend dollar betalen voor een werkvergunning, of minder geld uitgeven aan een cyaankalicapsule?

De deportatie van het getto na het neerslaan van de opstand

Kermis

En dan de beschrijving van de kermis die tijdens de opstand gewoon doorgaat. Een scene waarbij mensen in het Arische gedeelte van de stad plaatsnemen in het reuzenrad om van bovenaf het getto uitgemoord en afgefikt te zien worden. Een voorbeeld van de onbewogenheid waarmee mensen zich kunnen wapenen als ze bang zijn alles te verliezen.
Deze biografie bestrijkt maar een gedeelte van het leven van Irena Sendler, het gedeelte na de oorlog is niet beschreven en dat is jammer.
Er worden veel namen genoemd, namen die ons niks zeggen. Namen die genoemd moeten worden omdat die na 1945 voor ons achter het ijzeren gordijn verdwenen. Terwijl wij hier de verschrikkingen konden benoemen en zo goed en zo kwaad als dat ging begonnen met het verwerken van de ervaringen, kwamen er daar in het Oostblok gewoon nieuwe verschrikkingen bij.

Irena’s kinderen. Het verhaal van Irena Sendler – de vrouwelijke Oskar Schindler die meer dan 2000 kinderen wist te redden uit handen van de nazi’s.
Tilar Mazzeo
Uitgeverij Cargo
ISBN 9789023455769
Verschenen in april 2017