Geestig: Elise van Calcar (1822-1904)

Tot mijn schande had ik nog nooit van Elise van Calcar (1822-1904) gehoord. En dat terwijl ze een feministisch pionier was, pedagoog, en bekend schrijver met zo’n dertig boeken op haar naam. Haar jongere tijd- en strijdgenote Wilhelmina Drucker (1847-1925), bijgenaamd ‘IJzeren Mina,’ kende ik wel omdat in de zeventiger jaren een linkse, ludieke feministische actiegroep streed onder de geuzennaam ‘Dolle Mina.’

In de negentiende eeuw was Van Calcar echter zo alom gevierd dat een fotograaf er brood in zag haar fans een portret aan te bieden à raison van één gulden, toch zeker zo’n twintig Euro nu. En rond haar honderdste geboortejaar verschenen er zelfs twee adorerende biografieën over haar. Haar biografen waren bezield door Van Calcars verdiensten voor het spiritisme. Gedurende haar laatste decennia had zij namelijk bijna dertig jaargangen van het spiritistisch tijdschrift Op de Grenzen van Twee Werelden uitgegeven. Daarin namen de (betaalde) seances die ze met haar echtgenoot organiseerde een prominente plaats in. Haar hagiografen achtten, evenals zijzelf overigens, Van Calcars prestaties als opvoedkundige en romancier van aanzienlijk minder belang. Zij waren er zeker van dat zij vanwege haar roemruchte rol in het spiritisme nooit vergeten zou worden. In de toekomst konden zij blijkbaar niet kijken, want Van Calcar raakte bijna onmiddellijk in de vergetelheid. Nu, weer honderd jaar later, heeft Annette Faber in Elise van Calcar 1822-1994: Een gedreven en begeesterd leven haar biografisch beeld in cultuur-historische context bijgesteld. Faber verheldert haar verdiensten voor de opkomende negentiende-eeuwse vrouwenemancipatiebeweging en de opvoedmethode van Friedrich Fröbel. Van Calcar had eveneens ongezouten meningen over maatschappelijke thema’s als armoede, alcoholisme, beroepsonderwijs voor vrouwen, religie en het huwelijk. Haar radicale opvattingen verschenen niet alleen in haar essays en tijdschriften, maar ook, vaak nauwelijks verholen, in haar historische romans, sprookjes, poëzie, volks- en kinderverhalen.

Je zou misschien verwachten dat Van Calcar, gezien haar grote aandacht voor opvoeding, moeder was. Dat was echter niet het geval. Ze was zelf enig kind, ‘onecht,’ en werd in eerste instantie (hulp-) onderwijzeres en gouvernante. Maar al op haar twintigste debuteerde ze als schrijfster. Ze had gelijk succes. Haar enorme werklust en grote gevoel voor netwerken avant la lettre hielp haar die positie behouden, zelfs na haar huwelijk met Herman Carel van Calcar in 1852. Haar inkomsten als schrijver bleken broodnodig. Haar echtgenoot was weliswaar van goede komaf, maar geen financieel genie. Zijn steenfabriek rendeerde niet en, later, als burgemeester, bracht hij ook niet genoeg geld in het laatje. In het huwelijk speelde hij duidelijk tweede viool.

In uitstekend gedocumenteerde citaten laat Faber zien dat Van Calcar sowieso geen tegenspraak duldde. Wilhelmina van Drucker beschreef haar als ‘een van die figuren, welke de hen omringenden weten te domineeren, zoo al niet intimideeren, en wier onbuigbare wil bergen weet te verzetten.’ En uit Fabers samenvattingen en beschrijving van de receptie van Van Calcars omvangrijke oeuvre blijkt dat deze ooit Bekende Nederlander rechtlijnig was, vaak kleingeestig, maar helaas, nooit geestig. Haar biograaf is dat vaak wel. Haar stijl is licht ironisch en haar voetnoten prettig persoonlijk. Ze is bovendien grondig te werk gegaan en baseert haar analyses op een immense hoeveelheid materiaal, dat zij diepgaand bestudeerd heeft. Haar analyses zijn treffend, maar soms wat wijdlopig: Fabers beschrijvingen van de receptie van Van Calcars boeken hadden een onsje minder gekund. Mogelijk is dit het gevolg van het feit dat deze fraai uitgevoerde handelseditie tegelijk dienstdoet als proefschrift. Maar het prettig leesbare en goed gestructureerde boek is glashelder. Zoals de door Faber aangehaalde godsdiensthistorica Ann Braude al sprak: ‘A historian is a bit like a spirit medium: one’s goal is to allow the dead to speak as clearly as possible’.

En dankzij Annette Faber weet ik nu wie Van Calcar was als ik door de naar haar vernoemde straten in Breda, Leiden, Den Haag, Hoofddorp of Heemskerk rijd.

Elise van Calcar 1822 – 1904: Een gedreven en begeesterd leven
Annette Faber
Uitgeverij Verloren
ISBN 9789087049942 
Verschenen in april 2022

Bestelinformatie