Een afgebroken kolom als verwijzing naar een jonggestorvene, een duif op een grafsteen duidend op verzoening, en de gevleugelde zandloper: het allegorisch symbool dat ons duidelijk maakt hoe kortstondig het aardse leven feitelijk is. Het zijn maar drie van de tientallen funeraire symbolen die je op begraafplaatsen kunt tegenkomen. Ze vinden hun oorsprong in zowel christelijke als niet-christelijke godsdiensten. Op laatnegentiende-eeuwse graven tref je ook symbolen aan uit de Romeinse en Griekse oudheid, zoals de Romeinse urn, die verwijst naar het bedekken van het leven. Want hoe doods begraafplaatsen ook lijken, in alles – niet alleen in de grafmonumenten maar ook in de parkachtige aankleding – schuilt de verbinding met het leven, met vele geleefde levens. Wie moet bij een treurwilg niet vanzelf denken aan rouw en verdriet, terwijl zich daarin tegelijk en elk jaar opnieuw het nieuwe leven manifesteert?
Funerair wandelen is een manier van wandelen die zich op al het bovenstaande richt. Bij het verkennen van begraafplaatsen gaat het niet alleen om de architectuur en kunstwerken op begraafplaatsen, maar ook op de geschiedenis van de overledenen en de verhalen achter de grafstenen. Dat maakt zo’n funeraire wandeling tot zowel een contemplatieve als educatieve ervaring, waar ik zelf ook wel van houd. In een rustige, groene omgeving nadenken over het eigen leven en de levens van anderen.
De laatste jaren zijn er ook in Nederland steeds meer initiatieven om bewuster met de dood en rouw om te gaan. Wandelen is er daar een van. Zo werd recent op Terschelling het eerste rouwpad van Nederland – Walk of Grief – geopend. Wandelen over Zorgvlied, de bekendste begraafplaats van Nederland is een ander voorbeeld. Al in 2010 verscheen van Marcel Bergen en Irma Clement de eerste uitgave van deze gids over het Nederlandse Père-Lachaise, gelegen aan de Amstel.
Beknopte biografieën
Nadat het overlijden van zijn echtgenote Irma vier jaar geleden, bereidde Marcel Bergen een zesde editie voor met ook recente overledenen uit de wereld van kunst, literatuur, media en politiek. Wat verschijningsvorm betreft is er, ten opzichte van de eerste uitgave, wel wat aan kwaliteit ingeleverd. Dat neemt niet weg dat de gids, in zes deelgebieden met bij elkaar 32 ‘wijken’, langs meer dan 300 levens wandelt. Deze krijgen gestalte in de vorm van beknopte biografieën, met hier en daar een afbeelding. Soms beperkt zich dat tot het hoogst noodzakelijke en komen we van bijvoorbeeld Kees Winkler (1927-2004), gelegen in grafnummer 17-III-136, niet meer te weten dan dat hij dichter was van wie elf dichtbundels verschenen, ‘die gaan over alledaagse gebeurtenissen in het alledaagse leven’. En ook dat Winkler na zijn artsexamen als bibliothecaris werkzaam was bij het herseninstituut van de Universiteit van Amsterdam. Daartegenover staan bijvoorbeeld beroemdheden als Joop Doderer, Herman Brood en de schrijver-dichter Hans Andreus. Die laatste (pseudoniem voor Johan Willem van der Zandt, 1926-1977) lag aanvankelijk begraven op de Nieuwe Algemene Begraafplaats in Putten. De verschijning van zijn biografie in 1995 en de daarin beschreven oorlogsjaren van de schrijver leidde ertoe dat de Veluwse gemeente de Hans Andreusschool een andere naam gaf. Daarop besloot Andreas’ weduwe hem op 16 augustus van datzelfde jaar te laten herbegraven op Zorgvlied (grafnummer N-III-1717).
Baas boven baas
Een van de laatsten die op de begraafplaats aan de Amstel begraven werden is schrijver en beeldend kunstenaar Jan Cremer (1940-2024). Maar ook in de funeraire wereld bestaat er een baas boven baas. Schrijver Harry Mulisch (1927-2010) heeft in de gids niet alleen een biografie gekregen, hij wordt ook vermeld in het hoofdstuk ‘Opmerkelijke uitvaarten’. Van Mulisch’ laatste gang werd destijds live verslag gedaan op televisie. Na een herdenkingsplechtigheid in de Amsterdamse Stadsschouwburg, werd hij per rondvaartboot vervoerd naar Zorgvlied. Maar dat was nog niet alles: ‘Ter hoogte van de begraafplaats verschijnt een regenboog aan de hemel. Onder begeleiding van een in het wit gekleed klezmerorkest, loopt de begrafenisstoet via de aula naar Mulisch’ laatste rustplaats (grafnummer N-I-391).
Wandelen over Zorgvlied
Marcel Bergen en Irma Clement
MokumBooks
ISBN 9789087780258
Verschenen in november 2024
Bestelinformatie
Bestel als paperback bij bol.com (€ 23,50)
