In 1676 publiceerde de Royal Society in Londen de Ornithologiae van John Ray en Francis Willughby, twee jaar later gevolgd door de Engelse vertaling. Het boek bevatte de systematische beschrijving van haast alle vogels die in Groot-Brittannië, inclusief zijn eilanden en klippen, voorkwamen; wat het Europese vasteland betreft was ruim de helft van de aanwezige soorten in kaart gebracht. Natuurlijk waren er voorgangers – de Ornithologiae (1599) van Ulisse Aldrovandi, de incidentele tekeningen van Leonardo da Vinci en Albrecht Dürer, maar het wetenschappelijke niveau van Ray en Willughby was ongekend. Volgens Tim Bikrhead geldt Ornithology tot op de dag van vandaag als voorbeeld hoe je een vogelgids moet maken. Die kennen we nog van De wijsheid van vogels en De zintuigen van vogels. Thans heeft hij de biografie van Francis Willughby geschreven.
De natuur als godsbewijs
Ornithology vestigde vooral de reputatie van John Ray als de kampioen van de fysicotheologie, de tak van de biologie die in de wonderbaarlijke schoonheid van moeder natuur het bestaan van God bevestigd zag. De flora en fauna zat zo vernuftig in elkaar, daar moest wel een Schepper achter zitten, zo luidde het blijmoedige Godsbewijs van lieden als John Ray, William Derham en – hier ten lande – Bernard Nieuwentijt. Pas in de negentiende eeuw stelde Charles Darwin die notie met The Origins of Species ter discussie. Ook de ornitholoog kwam met zijn Gottesbejahung behoorlijk in de knoop. Heeft Onze Lieve Heer werkelijk de koekoek geschapen? De broedparasiet legt zijn ei 24 uur later dan de kleine karekiet of heggenmus, en heeft een lichaamstemperatuur die 5 graden hoger ligt dan dat van de gemiddelde stiefouder, zodat zijn jong 36 uur eerder uit het ei komt dan al zijn prenatale concurrenten, waardoor hij die een voor een uit het nest kan wippen. Zoveel kwaadaardigs heeft de natuurlijke selectie tijdens de survival of the fittest uitgebroed. Wat je bij de koekoek vrij letterlijk kunt nemen, maar dit terzijde.
De juiste vragen van Francis Willughby
Francis Willughby was al vier jaar dood, toen zijn magnum opus verscheen. Zo kon het gebeuren dat John Ray met de eer van de bestseller ging strijken – tegen wil en dank, overigens; Ray heeft oprecht zijn best gedaan om Willughby zijn postume aandeel in het succes te gunnen. Ook Birkhead heeft lang gedacht dat Willughby de enthousiaste bijwagen was van Ray op diens reizen door Engeland en Europa. Toen hij voor zijn onderzoek voor De wijsheid van vogels in het archief van Francis Willughby dook, kreeg hij de wind van voren bij het steken van de loftrompet over John Ray. Lady Middleton, de beheerder van het archief en een verre nazaat van Willughby, gaf Birkhead minzaam te kennen dat Willughby de ware genius achter de systematische classificatie van al die vogelpracht was. Bij nader inzien had ze gelijk. Willugbhy stelde de intelligente vragen in Ornithology. Kan een vogel zijn ei ‘binnenhouden’? Hebben vogels van dezelfde soort dezelfde kleur iris? Komen uit de twee eieren van een duif een mannetje en vrouwtje of is er sprake van willekeur?
Wetenschappelijke revolutie
Voor een beetje vogelaar is deze biografie een feest om te lezen. Ik beken: ik ben er zo’n eentje die nooit zal vergeten waar en wanneer hij zijn eerste baardman heeft gezien, helemaal naar de Diemerzeedijk fietst om een glimp van de blauwborst op te vangen (waarbij in het verleden behaalde resultaten geen garantie bieden voor de toekomst) en met een brok in zijn keel naar een nest ijsvogels kan kijken dat op het punt staat om uit te vliegen. Maar is De fantastische meneer Willughby ook interessant voor de lezer die, godbetert, meer met katten heeft? Jazeker. Het boek van Birkhead gaat ook over de wetenschappelijke revolutie van de zeventiende eeuw, die vastgeroeste gemeenplaatsen over mens en dier aan het wankelen bracht en het denkend subject slechts een zekerheid liet: dat hij aan alles kon twijfelen, behalve aan zijn twijfelende ik zelf. Cogito ergo sum – ik denk dus ik ben. Voor de Britten was het niet zozeer Descartes maar Francis Bacon die licht bracht in de onwetende duisternis. Kennis is macht! Veruit het beste bewijs is ervaring! Bacon stond aan de basis van de onderzoeksdrift die Oxford en Cambridge in zijn greep kreeg. En dat alles speelde zich af tegen een historische achtergrond van machtswisselingen en koningsmoorden. Smullen!
Verder bevat de biografie veel weetjes. Zo knalden Ray en Willughby, bij gebrek aan een verrekijker, al die schattige zanglijsters en nachtegalen uit de boom voor hun nauwkeurige observaties. Hun slachtoffers stierven voor de wetenschap: ‘What’s shot is history, what’s missed is mystery.’ De heren konden de kadavers meteen anatomisch ontleden, waarin ze trouwens zeer bedreven waren. Het omgekeerde botje in de vijfde nekwervel van de blauwe reiger? Voor Ray en Willughby kende het dierenrijk geen geheimen. Na de vogels hebben ze zich op de vissen toegelegd. En daarna op de insecten. Geen beginnen aan, natuurlijk. Zeker als je, in het geval van Willughby, maar 35 jaar te leven had. Tim Birkhead schreef over dat zeer tijdelijke bestaan een buitengewoon onderhoudend boek.
De fantastische meneer Willughby. De eerste echte ornitholoog
Tim Birkhead
Atlas Contact
ISBN 9789045038056
ISBN Ebook 9789045038063
Verschenen in mei 2019
Bestelinformatie
Koop bij Athenaeum Boekhandel
Bestel als hardcover bij Athenaeum Boekhandel (€ 34,99)
Bestel als hardcover bij bol.com (€ 34,99)Bestel als ebook bij bol.com (€ 14,99)
