Femina – een boek vol verwaarloosde vrouwen

Wie schrijft die blijft. Het is een eeuwenoude waarheid, die tijdens het lezen van dit boek voortdurend door je hoofd schiet. En aangezien de geschiedenis voornamelijk door mannen geschreven is, kun je op je vingers natellen dat vrouwen er bekaaid zijn afgekomen. Janina Ramirez laat in haar boek Femina, een nieuwe geschiedenis van de Middeleeuwen, via de vrouwen die daaruit zijn geschrapt met aansprekende voorbeelden zien dat het om veel meer gaat dan de simpele dooddoener dat achter elke sterke man een sterke vrouw staat. Het gaat hier om vrouwen die zelf geschiedenis geschreven hebben, maar in veel gevallen pas na grondig archiefonderzoek de plek krijgen die ze verdienen.

‘Noorvrouw’

Er staan verbluffende voorbeelden in dit boek. Neem de vondst in 1878 van een verzameling botten in Birka, in de buurt van Stockholm. Dit was zonder twijfel het graf van een Noorse krijger, omringd door speren, een bijl, een pijlkoker en zwaarden. Zelfs zijn paarden waren met hem begraven, een ervan met een compleet tuig. Dat de botten eigenlijk zouden moeten worden toegeschreven aan een vrouw, werd ofwel niet waargenomen of weggeredeneerd. Totdat recent dna-onderzoek uitwees dat het hier wel degelijk ging om een vrouwelijke krijger die met de grootst mogelijke eer te ruste was gelegd. Het is tekenend dat we zelfs geen woord hebben voor zo’n vrouwelijk ‘Noorman’. Het onderzoeksteam stuitte op afkeuring (er zou wel een verwisseling van botten hebben plaatsgevonden) en zelfs op agressie. Vooral de vrouwelijke leden van het team werden online bedreigd en belaagd.

De consequentie van een dergelijke ontdekking is enorm: de geschiedenis van de Vikingen moet op zijn minst heronderzocht en herschreven worden. Dat moet sowieso al, want we weten al decennia dat het clichébeeld dat we van deze ‘woeste rovers’ hebben, om allerlei andere redenen op de schop moet. Dat wat wij Noormannen noemen een verzameling zeer uiteenlopende volkeren is, dat sommige van die volkeren handel dreven met Constantinopel en andere voet aan wal zetten op het Amerikaanse continent, dat hun gehoornde helmen ontstaan zijn in een negentiende-eeuwse operafantasie, we weten het wel, maar de stereotypische beelden zijn onuitroeibaar. Dus het zal nog ook nog wel even duren, voordat we bij het begrip Vikingkrijger vanzelf een gewapende man of vrouw voor ons zien.

De autobiografie van Margery Kempe

Of neem het voorbeeld van Margery Kempe. In 1934 vindt kolonel William Erdeswick Ignatius Butler-Bowdon, in een rommelkast in zijn familiekasteel en stapel vieze oude manuscripten. Hij is van plan de vieze papiermassa op te stoken in de haard, maar toevallig is er een conservator van het Victoria and Albert Museum aanwezig. Tussen de boeken en manuscripten vindt men de autobiografie van een hoogst opmerkelijke, onafhankelijke, ondernemende en openhartige vrouw: Margery Kempe. Ze is de vrouw van een koopman in Norfolk aan het begin van de 15e eeuw, die halverwege een comfortabel leven net als Sint Franciscus besluit haar nette kleren en rijk gevulde tafel op te geven en in plaats daarvan met Christus te trouwen. Ze vertelt haar man, met wie ze veertien kinderen heeft, dat ze hem liever onthoofd zou zien dan weer seks met hem te hebben, en begint aan een reeks hoogst eigenaardige pelgrimstochten die haar tot aan Jeruzalem brengen.

Ik heb er De waanzinnige veertiende eeuw uit 1979 van Barbara Tuchman eens op nageslagen. Deze gerenommeerde historica besteedt welgeteld een halve pagina aan Margery Kempe. Tuchman heeft medelijden met het ‘ongecontroleerde geween’ van Margery Kempe en constateert:

‘Vrouwen zaten zo vast aan het geijkte patroon van de vrouwelijke natuur die door mannen voor hen was bedacht, dat het niet toevallig was dat er vaak vrouwen voorkwamen onder de hysterische mystici.’

Anders dan Tuchman bestudeert Janina Ramirez de autobiografische geschriften zorgvuldig. Het gaat hier om een authentiek en hoogst belangwekkend geschrift dat ons veel vertelt over de Middeleeuwen dat niet past in het geijkte beeld. Opmerkelijk – of eigenlijk niet opmerkelijk – is dat Kempe zich in haar geschriften maar al te bewust blijkt van de vrouwenhaat om haar heen. Opnieuw een aanleiding om de geschiedenis te heroverwegen.

Ramirez heeft de tijd natuurlijk mee. Het is een hoopgevend aspect aan dit boek: onderzoek blijkt zoveel eenvoudiger nu het internet toegang biedt tot gedigitaliseerde bronnen. Het geschrift is nu voor iedereen te raadplegen, omdat de British Library de tekst online heeft gezet.

Genegeerde mensen

In het boek passeren veel andere vrouwen de revue: de koninginnen in de verschillende koninkrijken op het Britse eiland, die vóór de tijd dat het land veroverd werd door Willem de Veroveraar een grote rol speelden, de vrouwen achter en op het beroemde Tapijt van Bayeux, de charismatische en hoogst intelligente Hildegard von Bingen, die zoveel meer heeft betekend dan de muziek die ze componeerde, Jadwiga (Hedwig) van Polen, die in Midden-Europa een rol van betekenis heeft gespeeld, de vrouwelijke katharen, en vele anderen.

In een laatste hoofdstuk van het boek wordt nog een uitstapje gemaakt naar een breder onderzoeksterrein: ook in de Middeleeuwen blijkt er niet een samenleving te hebben bestaan van uitsluitend katholieke blanke mannen en vrouwen. Met name vrouwelijke academici vinden nieuwe wegen om onderzoek te doen naar totaal genegeerde mensen. Met name het Middeleeuwse Londen is een dankbaar onderzoeksterrein. Er leefden aantoonbaar veel mensen van kleur en met de meest uiteenlopende religieuze achtergronden, transseksuelen, noem maar op. We weten al lang dat het nationalistisch sentiment van de voorbije eeuwen een vertekend beeld heeft gegeven van de kleurrijke Middeleeuwen.

Het boek doet zonder meer recht aan het tweede deel van de ondertitel: er worden vrouwen gepresenteerd die uit de geschiedenis zijn geschrapt, ofwel omdat mannelijke machthebbers bewust de eer voor zichzelf hebben opgeëist, ofwel omdat clichématig denken leidde tot tunnelvisie, ofwel omdat vrouwen bij archiefonderzoek gewoon onopgemerkt bleven vanwege het enkele feit dat het om vrouwen ging. Moedwil en misverstand alom.

Het eerste deel van de ondertitel is wat misleidend. Het boek als geheel levert geen nieuwe geschiedenis van de Middeleeuwen op, maar een caleidoscopisch beeld, als een Middeleeuws roosvenster met in de afzonderlijke glas-in-loodramen een aantal belangwekkende vrouwen. Het boek is vooral een pleidooi om de zoektocht naar de rol van vrouwen in de geschiedenis voort te zetten, in de hoop dat dat op den duur zal leiden tot een genuanceerd beeld van wat aan ons voorafging.

Femina – een nieuwe geschiedenis van de Middeleeuwen, via de vrouwen die daaruit zijn geschrapt
Janina Ramirez
Prometheus, Amsterdam
ISBN: 9789044650143
Verschenen in september 2022

Bestelinformatie