Sytze van der Veen begint Felix Hess. Schilder en tekenaar 1878-1943. De wereld van Jantje met een feitelijke constatering: ‘Er zijn kunstenaars die tijdens hun leven bekend worden en na hun dood bekend blijven. Er zijn ook kunstenaars die pas na hun dood bekendheid verwerven. En er zijn kunstenaars die tijdens hun leven bekend zijn geweest, maar na hun dood in vergetelheid raken.’
Dat laatste kan een natuurlijk proces zijn omdat smaken, geliefde thema’s, kleurvoorkeuren, modes of het beleid van galeries en musea veranderen en omdat telkens nieuwe kunstenaars hun intrede doen. Maar het kan ook het resultaat zijn van georganiseerd geweld, dat bijvoorbeeld Joodse kunstenaars trof tijdens de Tweede Wereldoorlog, of een gevolg zijn van ideologische vernietigingsdrang zoals vrijwel alle varianten op het realisme in de schilderkunst ten deel viel.
Jantje-karikaturen
Tot de in vergetelheid geraakte categorie rekent Van der Veen zijn studieobject Felix Hess (1878-1943), een Joodse kunstenaar die nationale bekendheid genoot in het interbellum door zijn Jantje-karikaturen in De Groene Amsterdammer. De tekeningen, knullig uitgevoerd alsof een kind ze getekend had met een even belabberd, vaak slecht leesbaar schoolschrift voor de begeleidende tekstjes, waren in 1916, toen hij ermee begon, een absolute noviteit. Hess hield het met zijn Kladschrift van Jantje twintig jaar vol in De Groene, tot 1936, toen het blad van eigenaar was gewisseld, door de crisis moest bezuinigen, meer jongere lezers wilde trekken door nieuwe tekenaars te introduceren of wat dan ook de redenen moge zijn geweest om hem destijds geruisloos te lozen.
‘Kindertekeningen’
Mijn indruk daarover is dat de ‘kindertekeningen’ die zo goed pasten bij Hess’ kritiek op alle mogelijke vormen van fatsoensrakkerij in de jaren 20 en 30 (tegen bloot, drank, korte rokken) en de verstoring van het stadsleven door moderne euvels zoals de auto en veel te vierkante gebouwen, niet geschikt waren om kritiek te leveren op de loodzware internationale werkelijkheid van de jaren 30, die van Hitlers machtsovername, de Japanse invasie van Mantsjoerije, Mussolini’s invasie van Abessinië, de Spaanse burgeroorlog.
Maar toen Hess in 1938 zestig werd, was hij nog steeds zo bekend dat drie landelijke dagbladen aandacht schonken aan zijn verjaardag (nu moet je als beroemde tekenaar minstens overlijden, is mijn indruk). Het Algemeen Handelsblad interviewde hem en hij verstrekte toen enkele biografische details waarvan Van der Veen decennia later dankbaar gebruik maakte. Want van Hess is weinig bewaard gebleven. Het is gissen wat er is gebeurd met zijn tekeningen en schilderijen, brieven, boeken, documenten van hem en zijn vrouw, de kinderboekenschrijfster Eliza Hess-Binger. Het 64-jarige echtpaar werd in 1943 gedeporteerd en hun huis in de Albert Cuypstraat in Amsterdam leeggeroofd. Aangezien later zo weinig schilderijen van de productieve Hess zijn teruggevonden, vraag ik me af of Duitse en Nederlandse Jodenhaat niet ook zover ging dat werken onder dronken gebral in de fik gestoken zijn.
De biograaf heeft toch nog heel veel weten te reconstrueren van het leven van een man die weleens schandaal veroorzaakte maar door de meeste mensen in zijn omgeving ook om zijn persoonlijkheid en wel degelijk ook om zijn artistieke kwaliteiten gewaardeerd werd. Dat blijkt bijvoorbeeld uit herinneringen aan Hess, toen hij in de oorlogsjaren in het Michaplast-atelier werkte. In dat atelier produceerden Joodse kunstenaars, die soms geen enkele bron van inkomsten meer hadden, fabrieksmatig kitschy schilderijtjes voor, godbetert, export naar vooral Duitsland en Oostenrijk. Per werknemer tientallen per dag (zoals in China nu). Hess had er de leiding.
Bijzonder in deze biografie vind ik de alinea’s die gewijd zijn aan het latere leven van kunstenaars die de Tweede Wereldoorlog overleefden en Hess hebben gekend, zoals Jan Willem Holsbergen en Paul Rollman. Ook beschrijft de biograaf uitgebreid de families van zowel Hess als Binger. Als je de namen doorloopt in het persoonsregister, besef je dat met de vernietiging van Hess in het Sobibor-kamp door zijn gehate Koeltoermenschen een groot netwerk van mensen en dingen ten onder ging. Ik vind het hartverscheurend. Het geldt voor elk overlijden van een oudere mens dat met hem of haar een hele wereld verdwijnt, maar wanneer een wereld vernietigd wordt die het leven voor tienduizenden op momenten grappiger, luchtiger, draaglijker maakte, ervaar ik dat als extra verdrietig.
Felix Hess, schilder en tekenaar 1878-1943. De wereld van Jantje
Sytze van der Veen
Amphora Books
ISBN 9789064461712
Verschenen in september 2022
Bestelinformatie
Bestel als paperback bij bol.com (€ 30,00)
