Voormalige leden van het verzet noemden Miep Oranje een ‘koerierster des doods’, een meedogenloze handlangster van de Sicherheitsdienst, die uit amoureuze motieven haar kameraden in het verzet erbij heeft gelapt. Richard Hoving, die eerder schreef over Josef Kotalla – plaatsvervangend commandant van kamp Amersfoort– scheidt feit van fictie in zijn boek Miep Oranje. Zoektocht naar de koerierster des doods.
De feiten
Eerst de feiten. In de loop van 1943 sluit Miep Oranje zich aan bij de verzetsgroep van Dick van der Meer, die vooral vanuit de bossen van de Lage Vuursche op de Utrechtse Heuvelrug opereert. Het kost haar vriendin Miep Quelle weinig moeite Oranje erbij te halen, ze wil graag bij het verzet. Tijdens haar studie sociale geografie aan de universiteit van Utrecht ondervindt ze steeds nadrukkelijk hoe de bezetter het academische leven ontwricht: de anti-Joodse maatregelen, de loyaliteitsverklaring in het voorjaar van 1943. Oranje verleent hand- en spandiensten voor de groep. Ze brengt distributiekaarten, illegale krantjes en munitie rond, en begeleidt onderduikers naar de schuilplaats in Lage Vuursche, waaronder Britse piloten die boven Nederlands grondgebied zijn neergestort. Kortom, ze wordt een topkoerierster.
In december 1943 wordt de groep verraden. Ook Miep Oranje behoort tot de arrestanten. Haar ondervrager Herbert Oelschlägel weet haar al snel te strikken om V-vrouw voor de SD te worden: Vertrauens-Frau. Oranje verraadt niet alleen nog voortvluchtige leden van de groep, maar gaat vanaf juli 1944 ook actief infiltreren in andere verzetsgroepen.
Broodje aap verhalen
Wat waren haar drijfveren? Hoving neemt haar diabolische alias over in de titel van zijn boek – Miep Oranje is de koerierster des doods – maar het is hem er toch vooral om te doen om haar verraad terug te brengen tot zijn menselijke proporties. Het gerucht, dat ze tijdens haar verhoor verliefd werd op haar ondervrager, is een broodje aap verhaal. Of eerder een kwestie van persoonsverwisseling. Irma Seelig, een Joodse verzetsstrijdster die V-vrouw voor Oelschlägel werd, kreeg wel een relatie met de Sd-er.
Hoving volgt het leven van Miep Oranje, in zoverre dat mogelijk is, van de wieg tot het graf. Haar jeugd in Bloemendaal, toen al een forensendorp voor de meer gesettelde Amsterdammers die naar een landelijk leven verlangen, is van belang. Haar vader werkte bij de spoorwegen en komt na de vroegtijdige dood van zijn echtgenote – ze overlijdt tijdens de bevalling van haar derde kind – in een depressie terecht.
Het is vooral die familiegeschiedenis waarvan Oelschlägel arglistig gebruik weet te maken tijdens zijn verhoor van Miep Oranje. Hij dreigt botweg niet alleen haar maar ook haar familie naar een concentratiekamp te sturen. De angst dat haar psychisch labiele vader een dergelijke detentie niet zou overleven is wellicht haar belangrijkste motief om over te lopen. Familie eerst. Tijdens de oorlog een hels dilemma.
In nevelen gehuld
Wat het graf betreft, is het naoorlogse leven van Miep Oranje in nevelen gehuld, al weet Hoving in ieder geval duidelijk te maken wat er níet is gebeurd. Miep Oranje vlucht niet met een Engelse officier naar Oost-Afrika, zoals journalist Jack Kooistra (‘de Friese Simon Wiesenthal’) beweert. Ook dat gerucht berust op een persoonsverwisseling. Ze is ook niet in het najaar van 1944 door het verzet geliquideerd in de buurt van Scherpenzeel, want het is hoogst onwaarschijnlijk dat ze zich op dat moment in die contreien ophield. Wellicht is ze in dienst van het Rode Kruis in de laatste oorlogsmaanden naar Duitsland vertrokken en daar omgekomen, maar ook daarvoor ontbreekt iedere bewijs. Hoving heeft geen definitief antwoord.
Aantal slachtoffers
Hoving brengt het aantal slachtoffers terug dat door Oranje uiteindelijk verraden is tot een lijst van 39 namen. Een schrikbarend aantal, maar niet de honderdtallen die aan haar zijn toegeschreven. Hoving weet zelfs aannemelijk te maken dat Oranje sommige kompanen uit het verzet gespaard heeft. Wel is het zo dat ze met haar verraad een domino-effect heeft veroorzaakt. Arrestaties leiden tot meer arrestaties. Zo had Dick van der Meer bij zijn aanhouding een lijst van namen bij zich, een verbijsterende lankmoedigheid, die alleen verklaarbaar is uit ontwenning met het ondergrondse werk. Het was al een tijd geleden dat Nederlanders zich daarmee moesten bezighouden.
Moeten we in het boek van Honing een voorbeeld van nivellering zien? Sinds de inaugurale rede van Hans Blom bij zijn aanstelling tot hoogleraar Nederlandse geschiedschrijving aan de UvA in 1983 schijnt dat het nieuwe paradigma: goed en fout is niet langer het morele kompas in de geschiedschrijving van de Tweede Wereldoorlog maar de vele tinten grijs tussen collaboratie en verzet. Vaststaat dat Honing een minder afschrikwekkend portret schetst van Miep Oranje dan naar voren komt in de talloze verhalen die na de oorlog over haar de ronde deden. Dat is geen kwestie van nivellering, maar van waarheidsvinding. Het hoogste gebod voor een historisch onderzoeker.
Miep Oranje. Zoektocht naar de koerierster des doods
Richard Hoving
Prometheus
ISBN paperback 9789044649246
ISBN e-book 9789044649253
Verschenen in maart 2023
Bestelinformatie
Bestel als e-book bij bol.com (€ 12,99)
