Emanuel Querido, de uitgever voor de arbeiders volgens Willem van Toorn

“Maar meneer Querido! U kunt niet gelijk op rouge en noir spelen” , schreef A. den Doolaard in 1934, de auteur die met zijn bestseller Oriënt Express voor prachtige omzetcijfers zorgde. En toch was dat wat uitgever Emanuel Querido zijn hele leven deed.
Wel kunnen maar niet altijd willen kiezen. Daarmee was een wereld te winnen, en te verliezen…

Via zijn Uitgeverij Querido verkocht Emanuel prachtig vormgegeven dichtbundels in kleine oplage, naast reeksen bestsellers. Filosofische werken, te beginnen met Schopenhauer, tegenover een serie jongens- en meisjesboeken. En ook in zijn persoonlijk leven weigert hij zich aan de gangbare mores te houden. Hij trouwt met buurmeisje Jane Kozijn, maar krijgt ook een amoureuze verhouding met Alice van Nahuys, de steun en toeverlaat van de uitgeverij, die uiteindelijk trouwt met een vertegenwoordiger van Querido. Als dat gebeurt, kiest Emanuel wel; de vertegenwoordiger vliegt er uit. Alice mag na een afkoelingsperiode weer terugkomen.

Sociaaldemocraat

Geboren in een arm diamantbewerkergezin in 1871, werkt Emanuel Querido zich met hulp van Abraham Carel Wertheim – de bankier, politicus en filantroop naar wie het park in Amsterdam is vernoemd – in een jaar tijd, 1898, op tot boekhandelaar.
Van boekhandelaar uitgever worden, dat zou zeventien jaren van ambitieus doorploegen vergen.
De eerste boekhandel gaat failliet in 1913, terwijl Emanuel met vrouw Jane en zoon Arie (1901) in Bloemendaal woont. En dat was heel wat voor een joodse jongen, geboren aan de Rapenburgerstraat. Querido gaat na dat faillissement als administrateur werken voor Herman Heijermans, die op dat moment een slecht lopend theater heeft.
Alles wat er rond 1900 speelde in Nederland, vind je terug in het leven van Emanuel Querido. De opkomst van de arbeidersbeweging, grotendeels voortgekomen uit de diamantbewerkersbond, en de culturele revolutie die daarmee gepaard ging.
Het arbeidersvolk moest worden verheven, om uit de ‘Verelendung’ omhoog te stijgen. Lezen was daarbij een machtig wapen. Schrijvers en dichters, maar zeker ook uitgevers, bekenden zich tot de politiek van de vooruitgang, en dat was op dat moment de nieuwe sociaaldemocratie.
Schrijvers als A.M. de Jong, auteur van Merijntje Gijzen, A. den Doolaard, Carel Scharten, M.J. Brusse, Herman Heijermans, Jacob Israel de Haan en zijn zus Carry van Bruggen gaven hun talenten voor de komende heilstaat. Architect H.P. Berlage ontwierp in 1915 het vignet van de uitgeverij.

Querido vond het als uitgever belangrijk dat ook de stem van vrouwen werd gehoord. De Zweedse Ellen Kay schreef door hem uitgebrachte feministische boeken en verwoordde bij de wisseling van de 19e naar de 20e eeuw precies wat er de komende decennia ging gebeuren: “Tegelijk met de klassenstrijd moet de jeugd een onophoudelijke cultuurstrijd voeren waarbij ze de verantwoordelijkheid heeft om de nieuwe samenleving beter te maken dan de oude ooit kon zijn.”

In de schaduw van de catastrofe

Het wrange is dat Querido zijn succes voor een groot deel te danken heeft aan de opkomst van de nazi’s. Nadat Hitler in 1933 aan de macht kwam, vluchtten veel Duitse schrijvers naar Nederland. Klaus Mann klopt bij Emanuel aan en woont een tijdlang in diens villa in Laren.
Mann zal later zeggen over Querido: “De oude sociaal-democraat haatte het fascisme in elke vorm, maar vooral in de Duitse; daarom was de zorg voor de antifascistische Duitse literatuur een zaak die hem zeer ter harte ging.”
In Februari 1933 schrijft Joseph Roth aan Stephan Zweig:
“Intussen zal het u duidelijk zijn, dat wij grote catastrofes tegemoet gaan. Afgezien van wat ons privé overkomt – ons literaire en financiële bestaan is immers vernietigd – leidt alles wat er gebeurt tot een nieuwe oorlog. Ik geef geen stuiver meer voor ons leven. Men is er in geslaagd het barbarendom te laten regeren. Maakt u zich geen illusies. De hel regeert.”
Joseph Roth is een van de schrijvers die vanaf dat moment zal worden uitgegeven door Querido Verlag, de internationale uitgeverij voor ‘gevluchte’ of weggejaagde Duitse auteurs die Emanuel met hulp van de uit Duitsland gevluchte uitgever Fritz Helmut Landshoff opzet.

Klaus Mann (1906-1949) en Joseph Roth (1894-1939)

In 1934 schrijft Emanuel: “De uitgever, die niet allereerst fabrikant is van bedrukt papier, zal met heiligen ernst, met niet-aflatende energie trachten deze boeken te brengen. Maar als deze boeken er zijn dan is het ook de plicht van den uitgever deze boeken te brengen onder het bereik van allen, die naar het bezit ervan hunkeren. Voor een aantal boeken is het wachtwoord gesproken. Het luidt, een boek, dat men moet bezitten. Maar zeer velen, juist van de duizenden, die reikhalzen naar deze boeken, hebben een smalle beurs. Deze boeken moeten dus goedkoop zijn, doch de uitvoering mag er niet onder lijden, moet goed zijn en mooi, zonder luxe.” Dit was het begin van de salamander pocketreeks.

Na de Duitse inval op 10 mei 1940 haastte Alice van Nahuys zich naar de uitgeverij en heeft veel archieven uit veiligheid verbrand. Twee maanden later blijkt Emanuel uit Querido te zijn verdwenen. Alice wordt directeur en Emanuel’s aandelen zijn verkocht. Hij en Jane duiken onder in Blaricum. Ze worden verraden, afgevoerd naar Westerbork en vermoord in Sobibor.
De uitgeverij overleefde dankzij het werk van Alice van Nahuys en Geert van Oorschot. In 1939 werd Van Oorschot verkoopleider voor Querido. Toen Emanuel begin 1942 door de Duitse bezetters werd gedwongen om terug te treden, stelde hij Van Oorschot als bedrijfsleider aan. In deze functie moest hij, onder het toeziend oog van een zogenaamde ‘Treuhänder’, Uitgeverij Querido in 1944 ontmantelen. Daarbij brachten overgebleven medewerkers partijen boeken in veiligheid waarover de uitgeverij bij de heroprichting een jaar later weer kon beschikken.

Broedertwist

Voor de beschrijving van de eerste helft van het leven van Emanuel Querido maakt Willem van Toorn veel gebruik van de verhalen die de uitgever zelf schreef onder het pseudoniem Joost Mendes: de verhalenreeks Het geslacht der Santeljano’s, roman in tien boeken, met als ondertitel Lotgevallen van de leden van een joods geslacht vanaf 1880 tot 1930. Voor wie niet wilde geloven dat zijn verhalen ‘ uit het leven waren gegrepen’, schreef Emanuel een uitgebreide appendix waarin hij haarfijn uit de doeken doet, wie naar welk familielid is gemodelleerd. En dus voeren feit en fictie daar een blijvende strijd om de gunst van de lezer.

De strijd die Emanuel met zijn broer Israël voerde lijkt archaïsch, maar is nog steeds van nu. Twee kinderen uit hetzelfde kansloze milieu vinden de weg naar boven. Israël als schrijver, Emanuel als uitgever. De een geeft zijn geld uit aan dure, mooie en voor de ander overbodige zaken onder het mom ‘nooit meer armoede’. De ander, Emanuel, heeft meer begrip voor de omstandigheden waar hij in zijn jeugd onder moest lijden en zal zijn nieuw verworven rijkdom, materieel en geestelijk, de rest van zijn leven willen delen.

Dat is natuurlijk een versimpeling van het echte verhaal, maar zo wordt de broedertwist wel beschreven. Misschien dat we na het lezen van de studie van Gerard N. Borst, die werkt aan biografische opstellen over Israël Querido, een volledig beeld krijgen.
Volgens Van Toorn is SDAP-voorman Pieter Jelles Troelstra de reden van de definitieve breuk tussen de broers. Troelstra was het gekonkel in zijn eigen partij en dus ook bij de daaruit voortkomende Arbeiderspers zat en wendde zicht tot Emanuel Querido met de vraag of hij niet zijn Geschriften uit wilde geven. Dat voelde voor Israël Querido als een mes in de rug. Emanuel had Israël onder het pseudoniem Joost Mendes immers voor alles wat slecht was uitgemaakt. En nu zocht Troelstra, die Israël als een vriend beschouwde, niet zijn maar Emanuel’s hulp?

Het begin van het leven van Emanuel Querido is ‘geromantiseerd’ in de boekenserie over de Santeljanos. Het einde van zijn leven werd ‘in koude feiten’ teruggevonden in de archiefboeken van het NIOD. Die ingrediënten maken, in combinatie met de brieven en foto’s van kleindochter Lotte, Emanuel Querido, een leven met boeken een biografie tot een van de boeken waar uitgeverij Querido bekend om werd. Verzorgd, met aandacht voor het uiterlijk, origineel en niet volgens een voorgegoten mal.

Daarmee heeft de biografie wel een duidelijk stempel gekregen van Willem van Toorn. Bij de eerste bladzijden ben ik daarom wat opstandig. Ik wil aan de hand van Emanuel door zijn leven worden gevoerd, niet aan die van de biograaf. Gaandeweg gaat die irritatie over in lichte bewondering voor het vermogen om het zo gecompliceerde en rijke leven van Emanuel Querido in een smakelijke vorm te gieten.

Het maakt hongerig naar meer. Is er ook een luxe versie met leeslint, dun papier en een buitenwerk waarop het prachtige logo in diepdruk? Gewoon een mooi boek, zo eentje als de mooie werken die Emanuel Querido Nederland geschonken heeft?

Emanuel Querido, een leven met boeken
Willem van Toorn
Querido
ISBN 9789021458892
Verschenen in oktober 2015