De muze en de gokverslaafde. De vrouw die Dostojevski van de ondergang redde

In De muze van de gokverslaafde van Andrew D. Kaufman probeert de auteur een beeld te schetsen van de tweede vrouw van Fjodor Dostojevski, Anna Snitkina. Dat is een lastige klus want er is weinig bronnenmateriaal. Dus verzamelt Kaufman anekdotes en feiten die de insteek van zijn verhaal onderbouwen.

Er is een mooi verhaal over hoe Dostojevski een jonge schrijfster het hof maakt. Haar vader vindt een brief van de schrijver aan zijn dochter en zegt: ‘Van een meisje dat in staat is een correspondentie te beginnen met een onbekende man die haar vader en moeder niet kennen, kan alles worden verwacht. Nu verkoop je je romans, maar misschien komt er een moment waarop je jezelf verkoopt.’ Hij vertelt over het boek Wat te doen? van Nikolaj Tsjernysjevski, dat een bijbel werd voor de Russische feministen. Halverwege de 19e eeuw droomden Russische vrouwen uit de gegoede klassen hoe ze in Moskou een baan zouden vinden of zelfs een bedrijf beginnen, net zoals de hoofdpersoon uit het boek.

Er is een beschrijving van een epileptische aanval die Dostojevski krijgt, niet lang nadat hij is getrouwd met Anna Snitkina. Haar zus Masja en diens man rennen verschrikt de kamer uit. Anna blijft en verzorgt haar vijfentwintig jaar oudere en heftig lijdende man.

Anna krijgt, terwijl ze het huishouden van de schrijver regelt, te maken met jaloerse familieleden. Stiefzoon Pasja gedraagt zich vreselijk tegen haar, hij wil zijn zin en geld zonder er voor te werken. Kaufman schrijft dan dat Anna uiteindelijk gelukkig zou worden met Dostojevski maar nu nog even niet. Beetje badinerend wel. 

Rusland

Dostojevski hield niet alleen van gokken en van zijn vrouwen en kinderen, hij hield ook zielsveel van zijn vaderland. Hij werd daarbij  geïnspireerd door filosoof Ivan Kirejevski. Die verzette zich tegen de idee dat Rusland een barbaars land was en Europa juist een wieg van beschaving. Het zit anders; het westen geeft voorrang aan de rede en logische argumenten, Rusland aan gevoel en geloof. Het westen lijdt aan de wisselvalligheid van het individualisme, terwijl Rusland zich verheugt in de soliditeit van familiebanden. Het westen geeft de voorkeur aan luxe en kunstmatigheid; Rusland aan eenvoud en morele kracht. De westerse psyche zit vol innerlijke angsten en een overdreven intellectuele notie van deugd, terwijl de Russen genieten van een innerlijke rust in combinatie met een gezond wantrouwen van het zelf, waardoor mensen worden gestimuleerd om te streven naar morele zelfverbetering. Vindt ook Dostojevski.
Kaufman schrijft: ’Een van de belangrijke bijdragen van de schrijver aan de Russische literatuur is de manier waarop hij erin slaagde de toenmalige debatten over Ruslands nationale identiteit te veranderen in tijdloze overpeinzingen over de menselijke zoektocht naar betekenis en waarheid’.

‘ Er is meer rijkdom, doch minder kracht; de verbindende idee is weg; alles is verweekt, verrot!’, schrijft Fjodor Dostojevski in De idioot, een van de boeken waarin de schrijver zijn visie op zijn geliefde geboortegrond geeft. Het is meer dan honderdvijftig jaar geleden geschreven, in de tijd dat het Russische feodale stelsel piept en kraakt in haar voegen. Het is de lange aanloop naar de Russische revolutie waarin Dostojevski van de ‘linker’ kant, hij krijgt vier jaar werkkamp in Siberië omdat hij aanwezig is bij een socialistische bijeenkomst die pleit voor afschaffing van lijfeigenschap, naar de ‘rechter’ kant van het politieke spectrum overloopt. Die van nationalist. Toch noemt Lenin Dostojevski ‘de grootste en meest begaafde vertegenwoordiger van het socialisme voor Marx.’ Er is ook concurrentie. Dostojevski loopt Toergenjev tegen het lijf. Die noemt hem ‘een pukkeltje op de neus van de Russische literatuur’.

Gokken

Terwijl het stel in Duitsland verblijft, krijgt Anna genoeg van het gokken en van de brieven die haar man aan zijn ex-vriendin schrijft. Ze laat haar moeder meubels verpanden en met het geld dat ze daarvoor krijgt, stapt ook zij het casino in. Ze wint èn verliest. Tot woede van Dostojevski.

‘Anna had haar echtgenoot getrotseerd door zijn gelijke te worden. Het was zowel een daad van verzet als van liefde’, schrijft Kaufman. Het stel slaat daarna op de vlucht voor schuldeisers en reist van Milaan naar Florence en via Praag naar Dresden. Na het verlies van  eerste dochter Sonja raakt Anna opnieuw zwanger en wordt Ljoeba geboren, tot groot geluk van de schrijver.

Dostojevski wordt in de tussentijd de held van de Russische ballingen in Duitsland. Hij en Anna willen graag terug naar hun vaderland dat door de aanloop naar de revolutie wordt geplaagd, maar hebben geen geld. Niet genoeg in ieder geval. En dus stuurt Anna Fjodor naar de roulettetafel in Wiesbaden. Alsof ze een junk een shot heroïne geeft om hem weer te laten functioneren. Maar zo werd daar toen niet tegenaan gekeken, aldus de biograaf. Die opnieuw zijn punt wil maken, namelijk dat Anna een sterke vrouw was die wist wat ze deed.  

Natuurlijk vergokt de schrijver alles, ook het geld dat bedoeld is voor de terugreis naar Anna. Hij raakt zo wanhopig dat hij een priester zoekt en bij zinnen komt wanneer de kerk die hij ziet een synagoge blijkt te zijn. Hij is toch geen jood! Het rabiate Russische antisemitisme is de schrijver zeker niet vreemd. Anna’s plan om Dostojevski zich een echte verslaafde te laten voelen werkt. Hij ziet in dat hij Anna bijna vermoord met zijn gokverslaving en de laatste tien jaar van zijn leven blijft hij ‘clean’. Anna helpt hem daarna volgens Kaufman het script van dominantie of onderwerping te herschrijven in een ‘van een innige wederzijdse afhankelijkheid’. Geforceerd.

Wanneer ze naar Rusland terugkeren, verbranden ze de manuscripten van zijn eerste drie boeken, De idioot, De eeuwige echtgenoot en Boze geesten. Uit angst voor de censuur. Maar de notitieboekjes laat Anna door haar moeder en broer meenemen die later terug zullen gaan. En dat zal een slimme zet blijken. Anna is pas 26 als ze een eigen uitgeverij met het werk van haar man begint. Die is een succes. Op aanraden van Fjodor gaat ze ook zelf schrijven. Alles gaat goed, eindelijk kunnen ze een beetje van de roem en daarbij horende luxe genieten. Maar dan overlijdt zoon Aljosja, in dezelfde week waarin tien jaar daarvoor hun eerste dochter Sonja overleed. 
Dostojevski zelf sterft in februari 1881. Anna wordt in eerste instantie de toegang tot de begrafenisplechtigheid geweigerd. Iedereen kan zich wel de weduwe van Dostojevski noemen, zegt de beveiliger. Pas wanneer een man in het publiek garant voor haar staat mag ze naar de begrafenis van haar echtgenoot. 

De muze van de gokverslaafde is geen biografie van Anna Snitkina.
Anna leert de grote Russische schrijver kennen als ze bij hem solliciteert als stenograaf, schrijft Andrew D. Kaufman. Hij legt in de inleiding uit dat ze toch echt wel een sterke, onafhankelijke vrouw is geweest, ondanks alle opofferingen die ze zich voor haar man heeft getroost. Dat had ik liever zelf willen bepalen. Kaufman probeert zijn verhaal teveel in de mal te proppen en dat is irritant. Maar lezen over het leven in het Rusland van die tijd is absoluut geen tijdverspilling.

Eerder dit jaar verscheen bij Meulenhoff Dostojevski en de liefde. Een intiem portret van de beroemde Russische schrijver door Alex Christofi. Die wilde ik ook lezen na de wat geforceerde levensbeschrijving van Anna Snitkina.  

Christofi creëert een portret van de schrijver met feiten als de contouren en de teksten die Dostojevski zelf schreef als inkleuring van die feiten. Ook hier, maar veel directer en minder in een keurslijf geperst, lees ik anekdotes over het Russische leven van Dostojevski’s tijd. Het gaat over een liefdeloze vader, die dronk, dokter was en geweld gebruikte tegen de boeren die voor hem werkten. Dat zette kwaad bloed. Hij lag twee dagen dood op het veld nadat hij een hartaanval kreeg, niemand stak een hand naar hem uit.

In dit boek gaat het over het begin van Dostojevskis gokverslaving, dat toch wel belangrijke feit ontbreekt in De muze van de gokverslaafde. Terwijl hij in grote armoede leeft, zet de schrijver geld in op een dominospel. En er valt te lezen hoe Vissarion Belinski, literair criticus en publicist, uitroept: ‘Maar begrijpt u zelf wel wat u daar geschreven heeft?‘  

Hij heeft dan net Arme Mensen, Dostojevskis eersteling, uit.

Belinski wordt tegenwoordig gezien als de ‘ontdekker’ van Dostojevski hoewel het twee andere vrienden zijn die zijn manuscript bij Belinski onder de aandacht brengen. Dit boek is veel vlotter geschreven en dus meeslepender. Ook veroorzaakt door het regelmatig en goede gebruik van fragmenten van de grote schrijver zelf. Beide boeken geven wel de zin om daarna het verzamelde werk van Dostojevski te lezen.