Dietrich Bonhoeffer is één van de invloedrijkste theologen van de 20ste eeuw. Luthers theoloog, geboren in 1906, in 1945 opgehangen vanwege zijn rol in het verzet tegen Hitler en de nazi’s. Er is al minstens een handvol biografieën over hem geschreven, waaronder die van Eric Metaxas. In Duitsland verscheen in 2007 een biografie van de hand van Ferdinand Schlingensiepen, die in 2017 in het Nederlands is uitgebracht: Dietrich Bonhoeffer 1906-1945. Een biografie.
Eerlijk gezegd staan de teksten van Bonhoeffer vaak ver van mij af. Wie weet kan deze biografie helpen meer te begrijpen van het geloof en de theologie van deze bijzondere man, die volgens Schlingensiepen zijn theologie ‘geleefd’ heeft als bijna geen ander.
Jeugd en studie
Bonhoeffer, geboren 4 februari 1906, groeit op in een liberale familie. Ze zijn thuis ‘christelijk, maar niet meer kerkelijk’. Zijn vader verbaast zich erover dat hij theologie gaat studeren, voor zijn oudere broers is het een reden tot spot. Zijn moeder zal het mooi gevonden hebben, zij is opgegroeid in een pastorie en geeft zelf elk van de acht kinderen drie jaar lang godsdienstonderwijs.
Hij begint zijn studie in Tübingen en maakt in 1924 een reis naar Italië, bezoekt ook Rome. Als jonge protestant, hij is dan 18 jaar, raakt hij in de ban van de rooms-katholieke kerk. Aan zijn ouders schrijft hij dat de protestantse kerk vaak ‘een kleine sekte’ lijkt, als je de geweldige plechtigheden in de kerken in Rome ziet. Hij ontdekt er ook een vraag die hem zijn leven lang zal bezighouden: de vraag naar het wezen van de kerk. Na de reis naar Italië studeert hij verder in Berlijn. In 1927 promoveert hij op Sanctorum Communio, ‘de kerk als gemeenschap der heiligen’.
En dan ontdek je plotseling een rode draad in het boek van Schlingensiepen. Het sleutelwoord valt al vroeg (p. 64).
Christendom betekent beslissing
Het woord ‘beslissing’ (Duits: Entscheidung) blijkt kenmerkend voor Bonhoeffer als mens en als theoloog. Schlingensiepen beschrijft het leven van Bonhoeffer uitvoerig, consciëntieus, zonder veel opsmuk. Hij wijst steeds op beslissende momenten, beter: momenten van beslissing, in het leven van Bonhoeffer. Zijn eerste preek in 1925 begon er al mee: ‘Christendom betekent beslissing’. In Barcelona werkt hij een tijdje (1928/1929) in de Duitse protestantse gemeente. Een van zijn lezingen daar begint zo: “Of Christus in onze tijd nog daar een plaats kan hebben waar de beslissingen vallen over het diepste dat wij kennen, over het leven van ons en ons volk, dàt is de vraag waarmee we ons vandaag bezighouden.”
Een reis naar Amerika (1930) heeft grote invloed op hem. Hij sluit er vriendschap met onder anderen Frank Fisher. Samen bezoeken ze vaak een kerk in Harlem.
Het zorgt voor een complete heroriëntatie bij hem, omschreven als ‘de overgang van theoloog tot christen.’ Aan een familielid schrijft hij:
“Ik kwam voor het eerst met de Bijbel in aanraking. Het is heel erg dit te moeten zeggen. Ik had al vaak gepreekt, ik had al veel van de kerk gezien, erover gesproken en geschreven – maar ik was nog geen christen geworden; ik was heel wild en omgerijmd mijn eigen heer. Ik weet dat ik destijds uit de zaak van Jezus Christus voordeel heb getrokken voor mijzelf, voor een waanzinnige ijdelheid. Ik bid God dat dit nooit weer zal gebeuren. Ik had ook nog heel weinig gebeden. Ik had het ondanks alle eenzaamheid goed met mijzelf getroffen. De Bijbel heeft mij hieruit bevrijd, in het bijzonder de Bergrede. Sindsdien is alles anders geworden.”
1933
Het jaar dat Adolf Hitler de macht krijgt, wordt voor Bonhoeffer hectisch. Nu gaat het om beslissingen op diverse fronten. Want hoewel Hitler met zijn trawanten de echte vijand is, ontstaat er tegelijk een strijd binnen de protestantse kerk. Bonhoeffer ziet de Jodenvervolging van begin 1933 direct als de beslissende uitdaging voor de kerk. In april van dat jaar neemt hij stelling met zijn artikel ‘Die Kirche vor der Judenfrage’. Het maakt hem voor vriend en vijand een ‘ongemakkelijke profeet’ (let wel: hij is dan 27 jaar). Er tekent zich een kerkstrijd af. Aan de ene kant de Duitse Christenen (Deutsche Christen), die het christelijk geloof willen verenigen met een verheerlijking van het Duitse volk, het Germaanse ras en met antisemitisme. Daartegenover de Belijdende kerk (Bekennende Kirche), waarvan Bonhoeffer een van de leidende figuren wordt. Voor hem gaat het om de beslissende keus tussen beschaving en barbarij, tussen Germanendom en christendom.
Londen (1933-1935)
In 1933 vertrekt hij naar Londen. Hij werkt er als predikant in twee Duitse gemeenten. Hier legt hij contact met bisschop George Bell van Chichester. Hij houdt ook voortdurend contact met Duitsland, want voor hem gaat de strijd door. Bisschop Bell is onder de indruk van Bonhoeffer:
“Hij was glashelder in zijn overtuigingen. Jong als hij was, nederig gezind als hij was, zag hij de waarheid en sprak die uit zonder een spoor van angst.”
In die jaren zijn er veel kerkelijke en oecumenische contacten. Bonhoeffer vindt dat ‘de oecumene’ voor iedereen duidelijk moet maken aan welke kant ze staat. Hij ergert zich aan de traagheid en schrijft naar Genève, het centrum van de beginnende oecumenische beweging:
“Men moet nu eenmaal een beslissing nemen en kan niet eeuwig op een teken uit de hemel wachten, waardoor de oplossing van de moeilijkheden iemand plotseling in de schoot valt.”
Finkenwalde (1935-1937)
In Londen heeft Bonhoeffer bij zijn afscheid beloofd dat hij de leiding van een predikantenseminarie van de Belijdende Kerk op zich zal nemen. Na enkele omzwervingen komen hij en zijn studenten in Finkenwalde terecht. Het wordt een plaats van ‘gemeenschappelijk leven’ met vaste regels, een soort ‘kloosterlijke levensvorm’, met Bijbelstudie, gebed en meditatie. Sommigen vinden het maar ‘monniksgedoe’. Intussen blijft Bonhoeffer oecumenische contacten onderhouden en publiceren. Onder meer een artikel van 29 bladzijden, waarin de woorden ‘scheiding’, ‘beslissing’ en ‘beslissen’ liefst 53 keer voorkomen. Dat geloven beslissen betekent wordt in de colleges van Bonhoeffer concreet gemaakt. Bij het bespreken van de Bergrede concludeert hij dat Jezus van zijn navolgers consequente gehoorzaamheid vraagt. Wie het anders zegt, preekt ‘goedkope genade’. Voor hemzelf betekent het dat hij zich innerlijk verplicht voelt bij het uitbreken van de oorlog – die hij ziet aankomen – dienst te weigeren. En hij weet dat daar de dood op staat.
Verzet (1938-1943)
In 1938 legt Bonhoeffer de eerste contacten met het verzet. Later dat jaar, op 9 november, in de Reichskristallnacht, branden de synagogen in Duitsland, worden joodse gebouwen, huizen en winkels verwoest en joden mishandeld. Bijna honderd joden worden vermoord en dertigduizend weggevoerd naar concentratiekampen. De Belijdende Kerk heeft de kracht niet meer om er tegen te protesteren. Slechts enkele predikanten spreken zich uit. Bonhoeffer reageert niet openlijk, maar hij heeft dan al principieel gekozen voor een andere vorm van verzet tegen het nationaalsocialisme. Hij is een ingewijde geworden van de plannen om het regime omver te werpen en weet al van de samenzwering om Hitler uit te schakelen.
In 1939 reist hij naar New York om colleges te geven, maar de twijfel slaat toe. Is deze reis geen vlucht? De beslissing valt hem moeilijk, maar hij gaat terug naar Duitsland. ‘Wie gelooft, vlucht niet.’ Kort na zijn terugkomst valt Duitsland Polen binnen. De Tweede Wereldoorlog is begonnen.
In de eerste drie jaar van de oorlog heeft hij geconcentreerd theologisch gewerkt. Tegelijk raakt hij steeds meer betrokken bij het verzet. Hij leidt een ‘dubbelleven’ als predikant van de Belijdende Kerk en als medewerker van de contraspionage. Niemand mag weten wat hij doet. Als geheim agent is hij verdacht, maar hij kiest ervoor. In 1940 is hij nog altijd bereid zijn leven op te offeren. Alleen gaat het nu niet meer om de eigen gehoorzaamheid en de persoonlijke christelijke getuigenis, maar om het lot van Duitsland en het lot van alle mensen die door de rechteloosheid en de moorddadige plannen van de nazi’s bedreigd worden.
Rustig theologisch werken wordt afgewisseld met drukke weken waarin hij opdrachten van de samenzweerders tegen Hitler uitvoert, als predikant mensen bezoekt, rapporten schrijft en vergaderingen van de Belijdende Kerk bijwoont. Bovendien is hij de belangrijkste Duitse gesprekspartner voor de oecumene.
Theologisch slaat hij een nieuwe weg in. Het woord ‘beslissing’ komt vanaf 1940 nauwelijks meer voor in zijn werk.
Gevangenschap (1943-1945)
In januari 1943 verlooft Bonhoeffer zich met Maria von Wedemeyer. Ze zullen elkaar alleen nog in de gevangenis ontmoeten, want na twee mislukte aanslagen op Hitler wordt Bonhoeffer op 5 april 1943 gearresteerd en overgebracht naar de gevangenis in Tegel. Hij ontdekt dat je daar weinig kunt beginnen met religieuze uitspraken. Het leidt tot nieuwe theologische inzichten. De kerk staat niet meer op de voorgrond, maar de door God geliefde wereld. Hij leert kijken met de ogen van hen die lijden. Zijn blik wordt ruimer, ook omdat hij in het verzet mensen heeft leren kennen, die het goede doen, zonder bewust christen te zijn.
De concentratie op geloofsgehoorzaamheid en de navolging van Christus blijft recht overeind, maar de taal verandert. Het draait om één thema: “Ik kom niet los van de vraag, wat het christendom of ook wie Christus op dit ogenblik voor ons eigenlijk is. De tijd dat je mensen alles kon zeggen met woorden – theologische of vrome woorden – is voorbij en ook de tijd van innerlijk en geweten, kortom de tijd van religie.”
In een brief schrijft hij:
“Onze kerk, die deze jaren alleen gevochten heeft voor zelfbehoud alsof ze een doel was op zich, is niet in staat het verzoenende en verlossende woord te brengen aan de wereld en de mensen. Daarom moeten de oude woorden wel hun kracht verliezen en verstommen. Ons christenzijn zal in deze tijd bestaan uit slechts twee elementen: bidden en onder de mensen het goede doen.”
Na zware aanvallen op Berlijn wordt Bonhoeffer naar het concentratiekamp Buchenwald vervoerd. Op de morgen van 9 april 1945 wordt hij in concentratiekamp Flossenburg, samen met enkele anderen, opgehangen.
Bidden en het goede doen
Misschien heb ik me te makkelijk laten meeslepen door het aangereikte woord ‘beslissing’. Schlingensiepen noemt het zelf een sleutelwoord (p. 228). Maar de auteur heeft wel enig recht van spreken, want deze biografie lijkt betrouwbaar en gedegen, zonder geromantiseer of vroom effectbejag. Het gaat hier over een man, Bonhoeffer dus, die theologie bedreef op het scherpst van de snede. Je kunt zeggen dat bracht die tijd met zich mee. Maar hij wist feilloos waar het op aankwam. Een dergelijke ‘ongemakkelijke profeet’ tref je niet veel meer aan onder theologen, terwijl er ook nu genoeg thema’s zijn die om beslissingen vragen.
Het is boeiend om, tussen alle gebeurtenissen door, de theologische ontwikkeling van Bonhoeffer te volgen, van theoloog naar christen, van christen naar tijdgenoot. Daarmee verandert zijn taal. Geen grote woorden meer, maar bidden en het goede doen.
Schlingensiepen schreef een zeer waardevolle biografie. Over een mens die een indrukwekkende strijd voerde ‘waarbij een enkel woord over leven en dood kon beslissen’ en die zelf bereid was zijn leven op te offeren om het goede te doen.
Veel dichterbij Bonhoeffer kun je niet komen. De definitieve biografie? Tenzij ooit de koffer van Bonhoeffer gevonden wordt met boeken en vermoedelijk een uitgebreid manuscript. Tot het laatst had hij het bij zich, maar de koffer ging verloren op weg naar Flossenburg of daar in het kamp.
Dietrich Bonhoeffer 1906-1945. Een biografie
Ferdinand Schlingensiepen
Vertaling Gerard Dekker & Gerard den Hertog
Uitgeverij Kok
ISBN 9789043527514
Verschenen in november 2017
Bestelinformatie
Bestel hier als hardcover bij Athenaeum Boekhandel (€ 39,99)
Bestel hier als ebook bij Athenaeum Boekhandel (€ 19,99)
Bestel hier als hardcover bij bol.com (€ 39,99)
Bestel hier als ebook bij bol.com (€ 19,99)
[…] Klik hier om de hele recensie te lezen. […]
Wat een prachtig mens, Dietrich Bonhoeffer, het eerste wat ik van hem las ging over optimisme en dat is me altijd bijgebleven, vrij vertaald ging het zo:” een optimist is een levenskracht , die het leven niet overlaat aan de tegenstander maar deze zelf opeist ” dat past hem ook. Geloven was iets wat in zijn hart zat en daarom ook zag hij het kwaad voor wat het was, kwaad en probeerde het niet te rationaliseren of te bagatelliseren. Zijn werken zijn grootst en hij is gestorven als een stille held, zoals zovelen. De echte helden waren stil en bescheiden, de schreeuwers waren en zijn mede uitvoerders van het kwaad. Dat zie je vandaag de dag nog steeds terug.