Op 5 april j.l. gaf prof. dr. Pim van Gool zijn afscheidscollege in de aula van de Universiteit van Amsterdam, in de Lutherse Kerk. Aansluitend presenteerde uitgeverij Boom Geschiedenis het boek Denkdwang met een gedetailleerde weergave van het college. Denkdwang. Hoe Ludwik Fleck de nazi’s misleidde is een biografie over de Pools-Joodse arts-bacterioloog LudwikFleck, maar het is tegelijk veel meer. Ludwik Fleck was dan wel bacterioloog, maar misschien wel zijn belangrijkste bijdrage aan de wetenschap was en is op het gebied van de wetenschapsfilosofie, met de in 1935 verschenen monografie Entstehung und Entwicklung einer wissenschaftlichen Tatsache. Waarom koos Van Gool Flecks zo dramatisch verlopen leven als thema voor zijn afscheidscollege als hoogleraar neurologie?
Al na enkele bladzijden weet je als lezer dat je niet met een ‘gewone’ biografie van doen hebt: Van Gool behandelt de eerste 35 jaar van Ludwik Flecks leven letterlijk in vogelvlucht (in nog geen 10 pagina’s) en begint het dramatisch en spannende verhaal van deze arts rond 1933 als Fleck zijn wetenschapsfilosofisch manuscript afrondt. Dat wordt dan in 1935 gepubliceerd als Entstehung und Entwicklung einer wissenschaftlichen Tatsache (door Van Gool begrijpelijk afgekort tot EET), met als subtitel ‘Inleiding tot de kennisleer van de denkstijl en het denkcollectief’.
Vergetelheid?
Ludwik Flecks boek werd hier en daar in besprekingen gesignaleerd, maar had nauwelijks impact. Er worden in de eerste jaren 150 exemplaren verkocht. Het lijkt erop dat het boek in de vergetelheid zal raken: een kennistheoretisch traktaat van een Pools-Joodse arts aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog is ook een weinig gunstig klimaat voor een goed debat over diens inzichten. Van Gool wil in Denkdwang laten zien hoe juist dat kennistheoretisch inzicht van Ludwik Fleck de basis vormde voor een ‘experiment, met levensgevaar voor de betrokkenen, in het concentratiekamp Buchenwald’. En als lezer weet je door de ondertitel van het boek op de cover wat dat gaat inhouden: ‘Hoe Ludwik Fleck de nazi’s misleidde.’
Vlektyfus
Misschien wel de grootste bedreiging voor ieder leger, of algemener, grote groepen mensen die onder slechte hygiënische omstandigheden dicht op elkaar zitten, is (vlek-)tyfus. De Duitse legerleiding verloor met name aan het Oostfront duizenden soldaten als gevolg van herhaaldelijke tyfusuitbraken. En dus werd er panisch gezocht naar een vaccin. Of scherper geformuleerd: naar een methode om een vaccin dat al bestond ook grootschalig te kunnen produceren. En zoals dat gaat in een dictatuur: dan geef je gewoon de opdracht om dat te doen. De kamparts van Buchenwald, SS-Sturmbahnführer Erwin Ding-Schuler, berucht om zijn ‘medische’ experimenten op concentratiekampbewoners, wierp zich bij het Duitse opperbevel in Berlijn op als degene die dit probleem zou kunnen aanpakken. Hij ontwikkelde een quasiwetenschappelijke methode om het vaccin sneller en in groter hoeveelheden te kunnen gaan produceren. Binnen Buchenwald zouden geselecteerde gevangenen in een laboratoriumachtige omgeving (Block 50: Institut für Virusforschung) dit gaan doen. Op het moment dat de eerste resultaten zichtbaar moesten worden besloot Erwin Ding-Schuler er een vooraanstaand bacterioloog bij te halen: niemand anders dan Ludwik Fleck, die bij razzia’s was opgepakt door de nazi’s en met vrouw en dochter was gedeporteerd naar Auschwitz. Fleck werd per personenauto naar Buchenwald overgebracht (niet nadat hij bedongen had dat zijn vrouw en dochter in leven gelaten zouden worden).
Denkdwang of ook wel wensdenken
Dramatisch is de beschrijving van de spannende uren waarin Ludwik Fleck als de vermaard bacterioloog de resultaten van de zogenaamde vaccin-productie moet beoordelen. Fleck kijkt door de microscoop en ziet… helemaal niets, in de preparaten komt R. prowazekkii-bacterie niet voor. Dat betekent dat er geen grootschalige productie van het vaccin mogelijk is. Fleck besluit met enkele senioren uit Block 50 te rapporteren aan Ding-Schuler en de kampleiding dat het wel gelukt is de vlektyfus-bacterie te produceren: de grootschalige productie kan starten. En dat gebeurt: de ca. 50-60 gevangenen en medelaboranten in Block 50 weten van niets, op vier ingewijden na. Zij produceren regelmatig drie tot vier 10-liter flessen met nep-vaccin waarmee tienduizenden Duitse soldaten tegen vlektyfus worden ingeënt. Fleck, zo schrijft hij in een artikel na afloop van de Tweede Wereldoorlog, veronderstelde dat door denkdwang – of harmonie der dwaling – de groep oprecht geloofde dat zij vaccin aan het produceren was, op Fleck en enkele samenzweerders na. Belangrijker: de Duitsers geloofden het ook. Toen er toch wantrouwen bij de Duitse legerleiding begon te groeien, omdat een aantal gevaccineerde soldaten vlektyfus kreeg, leverden de samenzweerders van Block 50 een kleine hoeveelheid echt vaccin ter controle aan, dat zij intussen hadden weten te produceren. En dat werd goed bevonden. En zo kwamen zij het laatste jaar van de oorlog door, tot de bevrijding.
Bevestiging van zijn theorie
Fleck heeft zijn theorie van de denkdwang expliciet verbonden aan zijn bedrog van de Duitse legerleiding in Buchenwald en het Duitse hoofdkwartier in Berlijn. Van Gool schrijft een boeiend en spannend boek. Hij laat zien hoe denkdwang en de harmonie der dwaling binnen een collectief hele krachtige psychologische motivatoren zijn. Niet zelden is het gewoon bedrog. Ondanks de bevestiging van zijn theorie, lichtte Fleck en zijn kompanen de Duitsers gewoon op. Perfect natuurlijk, als verzetsdaad. Denkdwang kun je ook aannemen bij de beroemde casus van Elisabeth Holmes, door Van Gool in zijn epiloog kort beschreven. Door denkdwang bij Elisabeth Holmes en wensdenken van de meeste van haar 700 medewerkers geloofden zij dat je met één druppel bloed het gehele DNA van een mens en de mogelijke aanleg voor allerlei ziektes zou kunnen voorspellen. (Zie ook de boeiende documentaire The Inventor: Out for Blood in Silicon Valley). Elisabeth Holmes werd in november 2022 tot 11 jaar celstraf veroordeeld voor oplichting en bedrog.
Die laatste kwalificaties zijn zeker niet van toepassing op wat wel Van Gools belangrijkste drijfveer lijkt voor het schrijven van het boek. Van Gool is neuroloog en heeft zich decennialang beziggehouden met het bestuderen van dementie waarvoor hij preventie- en behandelmethoden trachtte te vinden. In de epiloog beschrijft hij hoe hij als jonge onderzoeker hoorde dat het zogeheten A4-eiwit (Bèta-amyloïd) in de hersenen (de zogeheten witte plaque) vaak samengaat met dementie of Alzheimer. Sinds die ontdekking is vrijwel alle onderzoek naar de bestrijding van dementie en Alzheimer gericht op het voorkomen of wegnemen van het Bèta-amyloïd. En dat is goed gelukt, sedert eigenlijk begin van deze eeuw. Dankzij de enorme, collectieve inspanningen van onderzoekers en farmaceutische industrie lukt het om patiënten ‘schoon’ te krijgen, de witte plaque op te ruimen en te voorkomen. Alleen, in de woorden van Van Gool, het werkt wel, maar het helpt niet…. Er zou eigenlijk al begin deze eeuw reden zijn geweest om kritisch te kijken naar de hypothese van het Bèta-amyloïd als relevant bij de effectieve behandeling of preventie van dementie. Maar dat is niet gebeurd. Nog steeds volgen onderzoekers dit spoor en besteedt de farmaceutische industrie miljarden (en verdient miljarden) aan deze ‘denkdwang’.
Van Gool schrijft een prachtige biografie, die naast de levensbeschrijving van een bijzonder mens in een gruwelijke periode van de Europese geschiedenis relevantie heeft voor vandaag en morgen. Denkdwang en wensdenken hoort bij mensen. In de woorden van Ludwik Fleck: “We kijken met onze eigen ogen, we zien met de ogen van het collectief. ”
Denkdwang.Hoe Ludwik Fleck de nazi’s misleidde
Pim van Gool
Boom
ISBN paperback 978 90 2445 5805
Verschenen in april 2023
Bestelinformatie
Bestel als paperback bij bol.com (€ 29,90)
