De ruimte van Herman Hertzberger- Een portret

Herman Hertzberger is een bijzondere architect en ook een aimabele persoon die goed kan uitleggen wat zijn drijfveren zijn en wat hij nog altijd zoekt in zijn architectuur. Wie eens een lezing van hem heeft bijgewoond, weet hoe hij kan boeien met zijn verhaal. De bijzondere vorm (een langdurig tweegesprek) waarin Christien Brinkgreve haar portret van Hertzberger heeft gegoten, doet volledig recht aan de architect en de persoon: een man met een heldere visie en een interessante verteller.

Brinkgreve voerde een flink aantal jaren niet alleen regelmatig gesprekken met Hertzberger waarin zij inging op zijn visie op architectuur en zijn persoonlijk leven, maar zij sprak ook met de gebruikers van de door hem ontworpen gebouwen, zijn kinderen, medewerkers van zijn bureau en collega-architecten waaronder de rijksbouwmeester Floris Alkemade. Dat resulteerde in een thematisch gerangschikt boek waarin het werk van Hertzberger centraal staat.

Hertzberger is als architect vooral bekend geworden door het studentengebouw aan de Weesperstraat in Amsterdam, Centraal Beheer in Apeldoorn, Muziekgebouw Vredenburg in Utrecht, Chassé Theater in Breda en meer dan dertig scholen. Hertzberger ziet zijn werk als het scheppen van ruimtelijke condities voor samenleven. Gebouwen zijn voor hem geen einddoel, maar een middel tot het samen leven. Omdat hij zich bewust is hoe samenlevingen veranderen, wil hij geen gebouwen ontwerpen die vastgepind zijn op de functies van dat moment. Het begrip ruimte neemt bij hem een belangrijke plaats in. Hij bedoelt daarmee relationele ruimte: ruimte moet contact mogelijk maken en tegelijkertijd de mogelijkheid bieden om zich af te zonderen. Hertzberger is sterk doordrongen van het belang van interactie tussen mensen en het besef dat vrijheid structuur nodig heeft. Structuren moeten ruimte bieden voor variatie en verandering. Brinkgreve noemt hem daarom ook een sociologisch architect. Hij heeft een sterk gevoel voor de sociale meerwaarde van zijn gebouwen. De socioloog Bram de Swaan noemde hem bij een inleiding op een boek over zijn schoolgebouwen een ‘bouwmeester en schoolmeester’ die met zijn gebouwen wil ‘verheffen’, niet beleren, maar iets bieden voor verbetering, opbouwend zijn.

Architectuur

Hertzberger is zich in zijn architectuur sterk bewust van zijn schatplichtigheid aan anderen. Deze houding kenmerkt zijn bescheidenheid, maar nog meer zijn ontvankelijkheid voor nieuwe ideeën. Zo zijn er een aantal architecten die zijn werk en visie sterk beïnvloed hebben en waar hij zich nog steeds, zij het met enige kritiek, toe verhoudt. De belangrijkste twee zijn Le Corbusier en Aldo van Eyk. Hij gaat dan ook niet mee met de tegenwoordig dominante visie op Le Corbusier als een dictatoriale planner die geen rommeligheid duldt en alles beheersbaar wil maken. Volgens hem geeft dat geen goed beeld van de veelzijdigheid van de Fransman. Hij kan er zich zelfs kwaad over maken. Bij Van Eyk ligt de verhouding weer anders. Voor Hertzberger was Van Eyk een soort vaderfiguur waar hij zich los van moest maken, maar met wie hij nog steeds innerlijke dialogen voert. Maar hij is ook kritisch over hem en op één fundamenteel punt verschilden zij duidelijk van inzicht: Van Eyk zag het gebouw als onaantastbaar kunstwerk, dat tot in de perfectie uitgevoerd moest worden en Hertzberger is veel losser, voor hem moet een ontwerp voorbeeldig zijn, maar ook bespeelbaar en beïnvloedbaar. Vandaar ook zijn voorliefde voor het bouwen van scholen.

Volgens hem is scholenbouw tegenwoordig een van de weinige deelgebieden binnen de architectuur waarbij de ontwerper nog de menselijke condities mede kan bepalen en beïnvloeden. Hoewel hij niet uitsluitend montessorischolen bouwde (vijf van de meer dan dertig scholen) is de invloed van het Montessori-denken overal onmiskenbaar aanwezig. Het centrale Montessori-idee van ‘help mij het zelf te doen’ is zijn uitgangspunt. Leraren bieden dingen aan en zijn daarbij behulpzaam, maar laten het aan de kinderen wat zij ermee doen. Er heerst geen totale vrijheid, maar er is sprake van een ‘voorbereide omgeving’. Hierin ligt ook de kern van zijn eigen werk: mensen opwekken om zich verder te ontwikkelen. De omgeving moet volgens hem zo zijn ingericht dat deze stimuleert. Die instelling maakte zijn ontwerpen voor scholen zo revolutionair. Anders dan de klassieke, gestapelde ‘gangenschool’ met zijn nauwe gangen en dichte klaslokalen, zocht hij naar binnenruimtes die zowel mogelijkheden geven voor ontmoeting als afzondering. Een van de meest kenmerkende elementen is de tribunetrap die op verschillende manieren te gebruiken is: openbare ruimte en eigen plek. Daarom zijn verbouwingen van oude schoolgebouwen, zoals momenteel het Montessorilyceum in Amsterdam, een grote uitdaging voor hem. Omdat de school oorspronkelijk een klooster was, kenmerkte het bestaande gebouw zich juist door zijn geslotenheid. Mooi is te lezen dat hij nu, zij het op meer op afstand, nog steeds op hoge leeftijd (89 jaar) betrokken is bij dat project. Dat maakt nieuwgierig naar het resultaat.

Niet loslaten en steeds actief blijven, kenmerken ook zijn persoonlijk leven. Brinkgreve sprak met hem over zijn dominante vader, een Joodse arts die nooit over het trauma van de Tweede Wereldoorlog is heen gekomen en suïcide pleegde, over zijn moeder van wie hij zijn vitaliteit erfde, over de rol van zijn vrouw Hans in zijn leven en vooral ook de jaren na haar vreselijke ongeluk, en over de relatie met zijn drie kinderen, die Brinkgreve ook afzonderlijk interviewde.

Bouwstenen

Het persoonlijk leven van Hertzberger bespreekt Brinkgreve onder twee thema’s: bronnen/fundamenten en gezin. Deze hoofdstukken zijn niet chronologisch opgebouwd zoals in veel biografieën, maar veeleer bouwstenen (hoe kan het ook anders bij een architect) voor een portret van Hertzberger of een terugblik van wat hij belangrijk vindt in zijn vormingsproces als architect en mens. Daarom ontbreken nogal wat biografische gegevens (bijvoorbeeld zijn studententijd) die een geïnteresseerde lezer best zou willen weten. Dat hoeft niet te storen, maar dat brengt mij wel tot de vraag die Brinkgreve op het einde van het boek min of meer impliciet stelt: is het boek nu een biografie of een portret?

Als portret en ook als verslag van een intellectuele ontmoeting tussen twee personen met ‘een sociologische blik’ is het boek zeker geslaagd. We krijgen een goed beeld van Hertzberger, de achtergronden en aard van zijn werk en ook de gedachtewereld achter zijn werk. Het boek geeft een helder inzicht in hoe Hertzberger – met behulp van de vragen van de auteur – op zijn werk en leven terugkijkt. Door de verschillende andere perspectieven (gebruikers, medewerkers van zijn bureau en collega’s) op zijn werk krijgen we bovendien een goed beeld van de wereld om hem heen. Het persoonlijke karakter dat het boek krijgt door de gespreksvorm waarin het geschreven is, is origineel. Daarin zit wel de beperking om het boek een biografie te noemen. Zo treedt de auteur soms nadrukkelijk op de voorgrond met haar eigen verhaal en ontstaat er zelfs bij tijd en wijle een discussie over wiens boek het nu wordt: van hem of haar. Hoe het boek ook getypeerd kan worden (portret, intellectuele zoektocht van twee zielsverwanten of een biografie), het is alleszins de moeite van het lezen waard.

De ruimte van Herman Hertzberger – Een portret
Christien Brinkgreve
Atlas Contact
EAN 0789045039695
Verschenen in augustus 2021

Bestelinformatie