Herman Leo van Breda. De pater die de gedachten van de filosoof redde

In De pater en de filosoof. De redding van het Husserl-archief brengt journalist en auteur Toon Horsten een kritisch eerbetoon aan een voor hem alleen van gezicht en verhalen bekend familielid. Herman Leo van Breda, lievelingsneef van de grootmoeder van Horsten, heeft er persoonlijk voor gezorgd dat het Husserl-archief nog bestaat. Wat in hem begon als een betrokken interesse in filosofie loopt uit op een levenslange roeping naast God.

Fenomenologie

Fenomenologie is een stroming in de hedendaagse filosofie ontstaan op de grens van de 19e en 20e eeuw die uitgaat van de directe en intuïtieve ervaring van fenomenen. Hieruit probeert men de essentiële eigenschappen van ervaringen en de essentie van wat men ervaart af te leiden. Tijdens zijn actieve jaren (1887-1928) als professor produceerde de Duitse filosoof Edmund Husserl ongeveer 40 duizend pagina’s waarin hij zijn theorie van alle kanten uitbreidt en toelicht.

Husserl is na een academische carrière vanaf 31 maart 1928 met emeritaat. Wanneer Hitler aan de macht komt, wordt in april 1933 de tot het christendom bekeerde jood Husserl de toegang tot de universiteit ontzegd. Twee weken later beklimt Martin Heidegger, tien jaar eerder student-assistent van Husserl, de stoel van rector van de universiteit van Freiburg. Groot is de ontgoocheling bij Husserl als Heidegger, in wie hij zijn gedroomde opvolger zag, vanaf 1923 zijn eigen weg gaat en verklaart zich niet langer te kunnen vinden in de filosofie van zijn leermeester. Husserl overlijdt gedesillusioneerd in april 1938.

Ook zonder Malvine Husserl, de vrouw van de filosoof, zou er waarschijnlijk weinig zijn overgebleven van zijn papieren erfenis. Onvermoeibaar zoekt ze naar manieren om de documenten in veiligheid te brengen. Wanneer kort na Edmund Husserls dood de jonge amateurfilosoof en pater Herman Leo van Breda bluffend zegt dat hij ervoor gaat zorgen dat alles veilig bij de universiteit van Leuven terecht kan en daar bij elkaar blijft, gaat ze akkoord. Zo gaan de papieren, en daarna ook Malvine zelf, richting Leuven.

Edmund Husserl archief — Edmund Husserl (r) en pater Van Breda en weduwe Malville Husserl
Bron: wikimedia en uitgeverij Vrijdag

Leuven

Eerst zeult Van Breda hoogstpersoonlijk met koffers vol documenten richting Zwitserland. Via het grensstadje Konstanz lukt het hem de hele verzameling naar Leuven te smokkelen. De universiteit staat in eerste instantie aarzelend tegenover de onderneming van die bevlogen pater maar zijn gedrevenheid en de faam die Husserl met zijn Fenomenologie wereldwijd heeft, maken eerzuchtige geesten wakker. Er komt een Husserlarchief in Leuven.

Het mooie is dat je tijdens het lezen van De pater en de filosoof – een dijk van een titel -weinig te weten komt over wat er precies op in die papieren staat. Daar gaat het wel en tegelijk niet om. Het belangrijkste is dat de inhoud beschikbaar blijft of komt voor toekomstige filosofen en andere geïnteresseerden. Husserl noteerde zijn filosofie in een voor bijna niemand te lezen vorm van steno. Dat maakt dat de paar mensen die de documenten kunnen ontcijferen, assistenten als Eugen Fink en Ludwig Landgrebe, ook naar Leuven moeten worden gehaald.

Pater Van Breda gaat steeds verder in het redden van de gedachtewereld van filosoof Husserl. Met veel kunst- en vliegwerk en dankzij vrienden met geld houdt hij de zaak tijdens de oorlog gaande. Hij moet zorgen dat de documenten gestranscribeerd worden, maar ook dat Malvine Husserl ongedeerd blijft. Hij financiert haar onderduik.
Een wrang detail in De Pater en de Filosoof is de woede van Marcel Marinower. Na terugkeer uit Buchenwald werd hij leider van de joodse gemeenschap van België. Hij gaf aan dezelfde Pater Van Breda zijn familiefoto’s in bewaring. Die kon Van Breda niet redden, zo meldde hij Marinower. Dat heeft die hem altijd kwalijk genomen.

Edith Stein

Edith Stein, die promoveerde bij Husserl en als zijn assistent werkte, komt meerdere keren in het verhaal voor. Stein werd na haar veelbelovende start als filosoof uit frustratie over de sfeer in het academisch wereldje non en schreef in het klooster verder aan haar eigen wereldbeschouwing. Van geboorte joods overleefde Stein de Holocaust niet. In een karmelietenklooster in het Nederlandse Echt zat ze ondergedoken, samen met haar zus Rosa. In dit boek staat prachtig beschreven hoe de geschriften van Edith Stein, terwijl die van haar promotor Husserl met veel steun op verschillende plaatsen in kluizen werd bewaard, bijna verloren gingen. De zusters karmelietessen willen in augustus 1942, nadat Edith en Rosa Stein als vergelding voor de antinazi uitspraken van de Utrechtse kardinaal de Jong zijn opgepakt, Ediths geschriften vanuit Echt naar een klooster in Drachten brengen. Al na 20 kilometer blijkt de opgave te zwaar en verstoppen ze de documenten in een schuur in Herkenbosch. Gescheurd, nat en vuil worden ze teruggevonden en in het Husserl-archief ondergebracht, waar ditmaal een vrouw, Lucy Gelber, zich ontfermt over de gedachten van Edith Stein. De bescherming van die erfenis maakt zij tot haar levenstaak. En zo blijven ook die gedachten vrij, door veel persoonlijke inzet. Daar gaat het in De pater en de filosoof om.

Na de bevrijding moet de pater blijven vechten, ditmaal om het archief in België te houden. Amerika heeft ondertussen een International Phenomenological Society gekregen door de inspanningen van Marvin Farber, studiegenoot van Eugen Fink. Die beide mannen willen graag dat alles naar Amerika komt. Opnieuw beslist Malvina Husserl. De boel blijft in België.

Edith Stein, Martin Heidegger, Jean Paul Sartre, dat zijn een paar beroemde namen uit het verleden die zich met de Fenomenologie bezighielden. De schrijver Umberto Eco was ook een regelmatige bezoeker van de archieven. Maar het zijn niet alleen namen uit het verleden. De huidige president van Frankrijk Emanuel Macron, heeft jaren gewerkt als assistent van Paul Ricoeur. De Franse filosoof die in de roerige jaren 60 in het Husserl-archief in Leuven werkte. Om er zeker van te zijn dat het Husserl-archief blijft voortbestaan, dient pater Van Breda eind jaren veertig samen met een aantal bekende namen, waaronder Ricoeur, een verzoek in tot langdurige financiële steun bij de net opgerichte UNESCO. Zijn plan lukt. Tot op de dag van vandaag worden de documenten van Husserl bewerkt en uitgegeven in de reeks Husserliana. Pater Van Breda overlijdt in 1974. Hij leeft dan teruggetrokken maar nog steeds in Leuven, tussen de boeken en geschriften van Edmund Husserl.
Zonder dat hij ons lastig valt met de manier waarop hij aan zijn informatie komt, het is niet zijn zoektocht, componeerde Toon Horsten een fascinerend, lezens- en vooral wetenswaardig verhaal over de redding van een enorme berg papier. Een verhaal dat aantoont hoe belangrijk de vrijheid van gedachten is.