De koning van Hispanje. Filips II, verguisd en geëerd

Het is een van de ankerpunten in de geschiedenis van Nederland: de Tachtigjarige Oorlog, waarin uiteindelijk de soevereiniteit van Nederland werkelijkheid werd. Een oorlog die steevast onderdeel is van de Nederlandse canon en iedere scholier ergens in een van de geschiedenislessen de revue ziet passeren. Het is een oorlog met een paar markante personen, namen die blijven hangen: Willem van Oranje, Hertog van Alva en koning Filips II. Over Filips II en over zijn receptie in de loop van de geschiedenis schreef historicus Arnout van Cruyningen het boek De koning van Hispanje, Filips II, verguisd en geëerd. Een boek dat stilstaat bij wie Filips II was, hoe hij terecht kwam op zijn positie als koning en hoe nadien op zijn koningschap werd teruggeblikt. Een boek dat laat zien dat wat we als geschiedenis beschrijven altijd een resultaat is van interpretatie. Het is een hybride biografie, die aandacht heeft voor de persoon Filips II en tegelijkertijd stilstaat bij de dynastieke familiegeschiedenis. Met een boeiende samensmelting van die twee in de receptiegeschiedenis van Filips’ nalatenschap. 

De familie, de bron

De eerste stap in dit werk van Van Cruyningen is zijn schets van de ontstaansgeschiedenis van de monarchie waar ook Filips II deel van uitmaakte. De samensmelting van diverse kleinere Spaanse koninkrijken is het gevolg geweest van het huwelijk tussen de latere koningin Isabella I en de latere koning Ferdinand II. Met hun huwelijk kwamen de rijken van Castilië, Léon en Aragon bij elkaar. In de loop van hun huwelijk wisten zij onder andere Granada en Navarra te veroveren. Voor hun werk, dat vooral gericht was op het verdrijven van het islamitische geloof en het jodendom, werden zij door de paus benoemd tot Katholieke Koningen.

De huwelijkspolitiek van Isabella en Ferdinand kende de focus op het uitbreiden van hun grondgebied (kinderen trouwden met monarchen uit Portugal, het Habsburgse rijk en Engeland0. Johanna, de eerste dochter van Isabella en Ferdinand trouwde met Filips de Schone. Via dit huwelijk verbond de Spaanse monarchie zich aan gebieden ten noorden van Frankrijk.

Het huwelijk tussen Johanna en Filips de Schone is voor het verloop van de geschiedenis interessant, omdat hun eerste zoon Karel de latere keizer Karel V zou zijn. Het is 1526 als Karel trouwt met Isabella. Het eerste kind uit dit huwelijk krijgt een bijzondere naam, want hij wordt vernoemd naar Bourgondische hertogen: Filips. Dit is de latere Filips II, koning van Hispanje.

Van Cruyningen laat in deze eerste schets in het boek overtuigend zien dat dynastieke geschiedenissen een van zijn specialiteiten is. Hij neemt de lezer vakkundig mee in de wereld van koninkrijken, hertogdommen en huwelijkspolitiek in de periode van de vijftiende en zestiende eeuw. Het geeft in dit boek in elk geval een scherp beeld over de wordingsgeschiedenis van de wereld waar Filips II een rol moest gaan spelen. Een rol als troonopvolger van een gewaardeerd keizer en een charismatisch leider van een grondgebied dat op dat moment 10 procent van de totale wereldbevolking huisveste.

Van troonopvolger naar de zoektocht naar een troonopvolger

Filips II is in 1527 de eerste zoon uit het huwelijk van Karel V en Isabella. Hij groeit op in een nagenoeg vaderloze omgeving, waar het katholieke geloof een belangrijke rol speelt. Hij is immers nazaat van de Katholieke Koningen, een naam die de familie nog steeds met trots draagt. De jonge Filips laat zich zien als een ware boekenwurm en studeert er driftig op los. Dat eerst zou hij overigens zijn hele leven blijven doen, met als resultaat dat hij bij zijn overlijden de grootste privébibliotheek van Europa bezat. Op jonge leeftijd verliest Filips zijn moeder, hij is dan slechts twaalf.

Van Cruyningen staat niet uitgebreid stil bij de jeugd van Filips en zijn rol in het gezin. Wel wordt de jonge Filips getypeerd als een bleek en mager kind, dat vooral last had van zijn spijsvertering. De focus ligt veel meer op de periode daarna, richting het moment dat Filips in de positie komt om te heersen over een deel van het rijk van zijn vader.

Filips trouwde in zijn leven vier keer. De eerste van deze vier huwelijken was met zijn nichtje Maria Manuela van Portugal. Uit dit huwelijk wordt een kind geboren, een zoon die luistert naar de naam Carlos. Vier dagen na de geboorte van Carlos overlijdt moeder Maria Manuela aan de gevolgen van de zwangerschap en de moeizame bevalling. Het huwelijk met zijn tweede vrouw, Mary Stuart, was naar het zich laat aanzien huwelijkspolitiek in optima forma. Aangezien het Spaanse koningshuis zich zo een weg zou kunnen banen in de Britse monarchie. Een huwelijk dat overigens geen nazaten voor de troon bracht. Daar bracht het derde huwelijk, met de veel jongere Elisabeth van Valois, verschil in. Zij raakte meerdere keren zwanger en baarde uiteindelijk twee levensvatbare kinderen. De vele zwangerschappen en de zware bevallingen waren in 1568 de reden van haar overlijden.

Carlos was tot op dat moment de enige troonopvolger, maar Carlos bezorgde Filips hoofdzakelijk kopzorgen. Vanaf zijn jeugd is Carlos een moeilijk kind, waar vanaf begin af aan het vermoeden bestaat dat er geestelijk iets niet in orde is. Iets dat overigens niet gek zou zijn, aangezien Carlos in plaats van de gebruikelijke zestien betovergrootouders het moest doen met zes. Carlos zou richting het eind van zijn leven een moordaanslag op zijn vader aan het voorbereiden zijn, wat Filips ertoe dwingt zijn eigen zoon gevangen te laten nemen. Tot een proces zou het nooit komen, omdat de toch al verzwakte Carlos in gevangenschap overlijdt.

Na het overlijden van Elisabeth van Valois en de conclusie dat er geen troonopvolger is, bindt Filips zich voor het laatst aan een vrouw. Anna van Oostenrijk is zijn vierde echtgenote, met wie hij in het totaal vijf kinderen krijgt. Met de jongste telg Filips was in een troonopvolger voorzien.  

Filips II als koning

Hij wist al vanaf zijn jeugd dat er een moment zou komen dat hij het rijk van zijn vader zou erven en als troonopvolger diens taken over zou moeten nemen. Zijn bestuurlijk leven begon toen Karel V hem de landen van herwaarts toebedeelde, tijdens een vergadering van Staten-Generaal. Het is dan het najaar van 1555 en Filips krijgt zeggenschap over de gronden die later als de Nederlanden bekend zouden komen te staan. Hij besluit de centralisatiepolitiek die zijn vader al heeft ingezet te vervolmaken. Het is 1559 als hij besluit naar Spanje af te reizen en zijn halfzus Margaretha van Parma de scepter te laten zwaaien in haar rol als landvoogdes. Filips II zou nadien nooit meer voet op Nederlandse bodem zetten en regeren vanuit Spanje.

Filips II zag zichzelf als nazaat van de Katholieke Koningen en verzet dan ook veel werk om het katholicisme voet aan de grond te laten krijgen in zijn rijk. Iets dat gaandeweg de late zestiende eeuw in de Nederlanden steeds ingewikkelder wordt. De combinatie van afnemende macht van de Staten-Generaal en de volharding in het bestrijden van ketterij bracht veel verzet met zich mee. Het bracht Filips II ertoe de Hertog van Alva met een stevige legermacht op de Nederlanden af te sturen. Door diens doen en laten nam het draagvlak voor Filips niet alleen onder protestanten, maar ook onder katholieken af. Filips is als koning van zijn immense rijk betrokken bij het uitbreken van de Tachtigjarige Oorlog. Het einde zou het niet meemaken, want in 1598 overlijdt Filips.

De geschiedenis van een koning

Het laatste deel van Van Cruyningens boek heeft aandacht voor hoe in de loop van de geschiedenis over Filips II is geschreven. Een boeiende, chronologisch weergegeven receptiegeschiedenis van een niet onomstreden koning. Een opvallende, maar daarmee niet per se onlogische, constatering is dat de religieuze achtergrond van de scribent tot in de twintigste eeuw bepalend is voor diens receptie van het koningschap. Onder katholieke historici komt Filips er stukken beter op te staan dan bij hun niet-katholieke concullega’s. Maar met het aanvangen van de twintigste eeuw komt de nuance bij de katholieke historici bovendrijven.

Dit hoofdstuk is buitengewoon boeiend, op inhoud en ook vanwege de manier van weergeven die Van Cruyningen hanteert. Mijns inziens had dit hoofdstuk wat meer omvang mogen hebben, omdat het de geest scherpt en goed laat zien dat wat wij als geschiedenis zien toch altijd deels bepaald wordt door de bril die de schrijver draagt. Het dreigt nu onder te sneeuwen bij de overige hoofdstukken.  

Een biografische receptie

Van Cruyningen is er bij de inleidende beschietingen van zijn boek al helder over: dit werk is geen volwaardige biografie van koning Filips II, maar het wil een bijdrage leveren aan het beeld van Filips II en vooral bezien hoe deze koning in de loop van de tijd door historici is gewaardeerd. Een boeiende, zeer geslaagde keuze van de schrijver. Want hij weet deze uiteenlopende disciplines vakkundig tot een verhaal te maken. Toch had het laatste hoofdstuk wat meer body verdient, het valt nu qua omvang van in het niet ten opzichte van de eerste hoofdstukken.

De koning van Hispanje. Filips II, verguisd en geëerd
A. van Cruyningen
Uitgeverij Omniboek
ISBN 9789401916431 
Verschenen in januari 2021

Bestelinformatie