Anna Terruwe (1911-2004) opende in 1945 in Nijmegen een praktijk als zenuwarts. Tot haar klantenkring behoorden religieuzen die psychische problemen kregen door de strenge regels die de katholieke godsdienst hen oplegde. Halverwege de jaren vijftig verbood het Vaticaan haar om mannelijke religieuzen te behandelen. Tien jaar later werd zij gerehabiliteerd. Door deze affaire is zij lang beschouwd als een vooruitstrevend psychiater die mensen met geestelijke problemen, waaronder priesters en kloosterlingen, de nodige lucht verschafte. In feite waren haar opvattingen echter aartsconservatief, vooral ten opzichte van vrouwen die ze probeerde te verzoenen met hun rol als echtgenote, moeder en huisvrouw. Dit verhaal wordt uit de doeken gedaan in een dikke biografie van de hand van Marit Monteiro, hoogleraar cultuur- en religiegeschiedenis aan de Radboud Universiteit. De lezer raakt tot in detail op de hoogte van het leven en werk van Anna Terruwe, maar na het lezen van de ruim zevenhonderd pagina’s blijf je ook achter met de nodige vragen.
Katholiek psychiater
Anna Terruwe werd in 1911 geboren in Vierlingsbeek en groeide op in Deurne, waar haar moeder een praktijk had als vroedvrouw. Anna ging na het gymnasium medicijnen studeren in Utrecht. Ze leerde de Redemptorist Willem Duynstee kennen, hoogleraar aan de Nijmeegse Universiteit en geestelijk raadsman van talloze studenten en religieuzen. Duynstee en Terruwe bleken geestverwanten Zij waren van mening dat de moraal die de katholieke kerk gelovigen oplegde streng en liefdeloos was en bij veel gelovigen leidde tot psychische spanningen. Therapie zou kunnen helpen om deze spanningen aan te pakken. Terruwe specialiseerde zich als zenuwarts en werkte op de psychiatrische inrichting Voorburg in Vught en op de Nijmeegse universiteit. In 1945 begon ze een eigen praktijk wat als vrouw in een mannenwereld een gewaagde onderneming was. Ze profileerde zich als katholiek psychiater en kreeg via Duynstee voldoende patiënten doorgestuurd. Terruwe was empatisch. Ze liet haar patiënten praten, stelde ze gerust en probeerde hun eigenwaarde te versterken en hun zelfvertrouwen te vergroten. Terruwe noemde haar aanpak de bevestigingsleer. Ze dacht iets unieks ontdekt te hebben.
Competentiestrijd
Haar bekendheid in de katholieke wereld nam snel toe en daarmee ook de roddels en de problemen. Roddels kwamen van anonieme bronnen die de kerkleiding vertelden dat Terruwe priesters en nonnen vertelde dat zelfbevrediging geen zonde was. Problemen kwamen voort uit de competentiestrijd tussen de katholieke zielzorg en de opkomende geestelijke gezondheidszorg. Katholieke moraaltheologen huldigden de opvatting dat katholieken de regels van de kerk moesten naleven en als die werden overtreden dan was daar de biecht. De zorg voor het zielenheil van de gelovigen was het monopolie van de kerk. De opkomende geestelijke gezondheidszorg zette daar steeds meer vraagtekens bij en veel katholieke artsen en therapeuten kwamen in een spagaat terecht. De roddels rond Terruwe leidden in 1950 tot een onderzoek door een kerkelijke commissie, die haar vrijsprak. Vijf jaar later stelde het Vaticaan een nieuw onderzoek in dat vooral voor Duynstee zware consequenties had. Het Vaticaan verplichtte de overste van de Redemptoristen om Duynstee over te plaatsen naar Rome. Dat was pijnlijk voor de Nijmeegse Universiteit, die bang was in de wetenschappelijke wereld niet langer serieus genomen te worden, omdat ze aan de leiband van Rome zou lopen. Het Vaticaan verbood mannelijke religieuzen zich te laten behandelen door vrouwelijke psychiaters, wat in de praktijk een beroepsverbod voor Terruwe betekende. Na bemoeienis van kardinaal Alfrink werden Duynstee en Terruwe in 1965 gerehabiliteerd. De Volkskrant noemde de affaire Terruwe een van de kernconflicten in de strijd tussen de Nederlandse kerkprovincie en het Vaticaan. Dat zal misschien hebben gegolden voor een intellectuele bovenlaag, maar de gewone katholieken zullen er weinig weet van hebben gehad. Voor hen zal de televisietoespraak waarin bisschop Bekkers van Den Bosch zei dat katholieken zelf verantwoordelijk zijn voor hun gezinsgrootte en het gebruik van voorbehoedmiddelen veel belangrijker zijn geweest.
Verzoenen met de kerk
Door de affaire kreeg Terruwe de naam een progressief psychiater te zijn. Dat beeld wordt in de biografie volledig ontkracht. Terruwe ontpopte zich vooral na haar rehabilitatie als een conservatieve katholieke psychiater, die haar bevestigingsleer inzette om gelovigen op het juiste pad te houden. Haar bevestigingsleer was niet uniek. Vanaf de jaren zestig kwamen in de hele wereld nieuwe cliëntgerichte therapieën op die gericht zijn op het versterken van de eigenwaarde en het zelfvertrouwen van cliënten. Denk aan de bekende piramide van Maslow waarin zelfontplooiing het hoogste stadium is en waarin mensen wordt aangemoedigd hun potentieel te ontwikkelen. Bij Terruwe ging het allerminst om het maken van eigen keuzen maar om cliënten te verzoenen met de leer van de kerk. Dat gold vooral voor vrouwen, die zij ertoe wilde brengen om vrede te hebben met een bestaan als echtgenote, moeder en huisvrouw, een rol die ze overigens voor zichzelf uitdrukkelijk niet zag weggelegd. Daarmee dreef ze steeds verder weg van de veranderingen in de samenleving, al hield ze een trouwe schare volgers over, die ze bediende met boeken, grammofoonplaten en lezingen. In de biografie wordt onthuld dat ze regelmatig ingevingen van boven ontving die ze deelde met Duynstee. Die hield ze echter zorgvuldig buiten haar praktijk. Ze wilde niet het risico lopen dat ze bekend zou komen te staan als gebedsgenezeres want daarmee zou ze de vergoedingen door de ziekenfondsen op het spel zetten.
Patiëntendossiers
Zoals gezegd is de biografie zeer omvangrijk en blijven weinig details over haar leven onbesproken. Zo gaat Monteiro uitgebreid in op haar familieleven, haar pogingen om in de Verenigde Staten voet aan de grond te krijgen en haar contacten met de conservatieve vleugel in de katholieke kerk. Dat is allemaal goed opgeschreven en daardoor ontstaat een boeiend en soms onthullend tijdsbeeld. Na zevenhonderd bladzijden bleef ik echter met een ontevreden gevoel achter. Dat komt omdat Monteiro als biograaf duidelijk meer informatie had dan ze met de lezer wil of mag delen. Terruwe had een algemeen archief en daarnaast een medisch archief met de gegevens van ruim 17.000 patiënten. Monteiro had toegang tot dit archief maar vanwege het risico van schending van de persoonlijke levenssfeer heeft ze er slechts geanonimiseerd gebruik van gemaakt. In het notenapparaat komt 35 keer de noot voor “Betreffende bronnen bevatten bijzondere persoonsgegevens waarop de plicht tot geheimhouding berust om de persoonlijke levenssfeer van betrokkenen te beschermen”. Dat wordt op den duur heel irritant. Het is duidelijk dat de auteur in de patiëntendossiers heeft gevonden wie de roddels over en de beschuldigingen tegen Terruwe hebben verspreid. Dat wil of kan ze niet vermelden en dat valt tot op zekere hoogte te billijken. Maar Monteiro had geanonimiseerd veel explicieter kunnen zijn over de manier waarop Terruwe religieuzen en vrouwen in het gareel van de kerk probeerde te houden. Dan was ook duidelijk geworden in hoeverre de pogingen om vrouwen met hun lot te verzoenen succes hadden in de snel veranderende Nederlandse katholieke wereld waarin de meeste gelovigen het wel voor gezien hielden toen het Vaticaan de hoop op veranderingen in de katholieke kerk keihard de bodem indrukte.
Leven voor een leer. Anna Terruwe (1911-2004)
Marit Monteiro
Amsterdam University Press
ISBN hardcover 9789048565221
Verschenen in november 2024
Bestelinformatie
Bestel als hardcover bij bol.com (49,00)
