Collingwood ‘Cherry’ Ingram, de Engelsman die de kersenbloesem redde

Als iemand vroeg
Wat is de geest van de ware Japanner?
Zou ik zeggen dat het de yama-zakura-bloesems zijn
Die schitteren in de ochtendzon
– Norinaga Motoori

Toen schrijfster en journalist Naoko Abe in Japan woonde maakte ze ieder jaar de hanami mee, het feest van de kersenschouw. Als de kersenbomen allemaal tegelijkertijd in bloesem staan, vieren de Japanners dat met lekker eten, zang, en een samenkomen met vrienden en familie. De achtergrond van de bloesemregen maakt het een spectaculair gezicht.

Abe had het voor lief genomen dat de kersenbomen tegelijkertijd bloeiden. Tot ze naar Londen verhuisde en zich verbaasde over de verscheidenheid van kersenbloesems in Engeland. Het is een totaal ander gezicht dan in Japan: ze bloeien in allerlei verschillende kleuren en op verschillende momenten. De verantwoordelijke voor die diversiteit is de Britse Collingwood ‘Cherry’ Ingram (1880-1981). Gefascineerd door het contrast tussen Japan en Groot-Brittannië schreef ze Ingrams biografie.

Een ongerepte schoonheid

Als kind raakte Ingram meer betoverd door vogels dan door planten of bomen. In zijn omgeving in Westgate-on-Sea aan de Engelse zuidkust waren er genoeg te zien. En hij had er een groot talent voor: op zijn elfde kon hij het gezang van bijna alle Britse vogels onderscheiden. Bovendien had zijn gezin een haast bizarre liefde voor dieren. Ze hielden niet alleen allerlei albinovogels maar hadden op een gegeven moment ook 35 Japanse hondjes; een neef van de familie vertelde eens dat er een Afrikaanse gnoe in de tuin stond.

Tijdens een reis naar Japan, in 1902, werd Ingram op slag verliefd op het land. Japan was toen nog niet zo lang open voor toeristen en reizigers, en Ingrams eerste indruk was dat van een ongerept land:

‘Ik heb nog nooit mens en natuur in zo’n hechte harmonie gezien of een land met zulk een kunstzinnige smaak. (…) Het is gewoonlijk de mens die het werk [van de natuur] verminkt, die haar glimlachende uiterlijk ontsiert met door rook vervuilde steden. Hoewel het de niet-ingewijden wellicht als een leugen voorkomt, voegt de mens hier (in Japan) iets toe aan de schoonheid van zijn land, in plaats van er iets af te doen.’

Vijf jaar later ging hij opnieuw, en hij was nog enthousiaster dan daarvoor. Hij had 74 soorten Japanse vogels gevonden (en gevangen) en keerde huiswaarts met talloze tekeningen, eieren en andere memorabilia.

Ingrams nieuwe gekte

Maar na de Eerste Wereldoorlog veranderde zijn ornithologische drift. De studie naar vogels was niet erg vernieuwend meer; er waren eenvoudigweg te veel liefhebbers en er was te weinig nieuws te ontdekken.

Daarom koos hij ervoor zich te richten op planten. Toevallig verhuisde hij vlak daarna met zijn vrouw en jonge kinderen naar The Grange, een huis met een grote tuin, waar Ingram zich op stortte. Bijzonder aan die tuin waren de twee grote Japanse sierkersen. Daarmee was Ingrams nieuwe gekte begonnen: het verzamelen en kweken van zo veel mogelijk soorten Japanse kersen, of sakura.

Een bittere teleurstelling

Ingram kocht elke variëteit waar hij de hand op kon leggen. Daarvoor bouwde hij een uitgebreid internationaal netwerk op van mede-kersenliefhebbers. In 1925, slechts zes jaar na zijn verhuizing, had hij al zeventig kersenvariëteiten in zijn tuin staan.

In 1926 keerde hij terug naar Japan. Dit keer ontaardde zijn reis in een bittere teleurstelling. Door een aantal natuurrampen en een toegenomen industrialisering moesten veel kersenbomen het ontgelden. De prioriteit lag bij de wederopbouw, waardoor veel kersensoorten verloren raakten.

Al 1200 jaar hadden Japanse botanici vanuit tien wilde kersensoorten talloze nieuwe kersenvariëteiten opgekweekt. Maar vanaf midden negentiende eeuw vond er een verschuiving plaats, van een stelsel van shoguns die elk over hun eigen district heersten naar een centrale regering met aan het hoofd de goddelijke keizer. Die regering ging op zoek naar een nieuwe Japanse identiteit. De kersenbloesem speelde altijd al een belangrijke rol in de Japanse cultuur, maar de symboliek werd nu anders ingevuld. Er werden talloze nieuwe bomen van één enkele soort, de somei-yoshino, aangeplant, waardoor die tijdens de hanami allemaal tegelijk zouden bloeien. Ze stonden niet langer symbool voor een nieuw leven of een nieuw begin, maar de bereidheid van het volk om te sterven voor de keizer – net als een bloesemblad zouden ze glorieus ten onder gaan.

Een reddingspoging met een aardappel

Ingram wilde de kersenvariëteiten redden. Hij had de fijngevoelige liefde voor de schoonheid van de kers van zijn Japanse vrienden overgenomen. Kersenbloesems moesten elegant zijn met een perzikachtige teint, als een boerenmeisje, vond hij. Andere kersenvariëteiten, zoals de felgekleurde kanzan, vond Ingram ‘obsceen’ en ‘misselijkmakend’ door zijn ‘agressieve schoonheid’.

Dit keer kwamen er dus geen zaden en loten vanuit de hele wereld naar Ingrams huis in Engeland, maar stuurde Ingram vanuit The Grange verwoed allerlei stekjes naar zijn kennissen in Japan. Dat was nog niet makkelijk, want de meeste kersen verrotten of verschrompelden voordat ze aankwamen. Uiteindelijk gaf de vijftiende Sano, wiens familie al eeuwen verantwoordelijk was voor de tuinen van de Ninna-ji-tempel, hem de tip om de stek in een daikon-radijs te stoppen, zodat die door de vochtige omgeving houdbaar bleef. Ingram stopte de loot in wat hij voorhanden had, een aardappel, en verscheepte die via de Transsiberische expres naar Japan vervoerde. Daarmee kon een van Japans mooiste kersen, de taihaku met haar grote, witte bloesembladeren, weer terugkeren naar haar moederland.

Een goddelijke dood

In de Tweede Wereldoorlog werd de symboliek van de kersenbloesem in Japan nog wranger. De regering ontwikkelde een instrument om de bevolking te indoctrineren, gebaseerd op onvoorwaardelijke toewijding aan de goddelijke keizer. Het eergevoel werd verheerlijkt en zelfopoffering voor de staat was het hoogste wat je kon bereiken, zo leerden jongens en meisjes op school. Kamikazepiloten werd verteld dat ze een goddelijke dood stierven, dat ze als een kersenbloem leefden om te vallen. Admiraal Onishi gaf de piloten een gedicht mee:

Vandaag, in bloei,
Morgen, verstrooid door de wind.
Het leven is als een delicate bloem.
Hoe kun je verwachten dat hij altijd blijft geuren?

De somei-yoshino, die makkelijk te kweken is en snel groeit, werd binnen korte tijd overal in Japan geplant, om de kersenideologie te onderstrepen. Daarmee werd de kersenschouw een stuk spectaculairder: duizenden bomen die allemaal in één keer hun knoppen openden.

In Groot-Brittannië kon de situatie haast niet anders zijn. Er heerste een ware kersenhausse, men wilde de parken en pleinen opfleuren in een natie die leed onder de hevige naoorlogse bezuinigingen. Tussen de jaren ’50 en ’70 werden tienduizenden kersenbomen geplant, waarbij Ingrams kennis en netwerk ongetwijfeld een grote rol hebben gespeeld. Zelfs de hoftuinier van Windsor Castle raadpleegde Ingram toen die een aantal kersenbomen wilde planten.

De kersenboom is geen saai ding

Abe verbindt het leven van Cherry Ingram met de geschiedenis van Groot-Brittannië en Japan. Haar biculturele achtergrond is daarbij van onschatbare waarde. Zij voelt de niet te overschatten liefde van Japan voor de kersenbloesem, maar vertelt ons ook over de indoctrinatie waar haar ouders en grootouders mee te maken hadden. Tegelijkertijd brengt Abe het enthousiasme van Ingram voor de kers aan de lezer over, beschrijft ze in levendige geuren en kleuren de verschillende variëteiten. Ze kan het verhaal bovendien bijzonder spannend vertellen.

Want een kersenboom lijkt misschien op het eerste gezicht maar een saai ding, maar er blijkt een bijzonder levendige geschiedenis mee verbonden te zijn. Abes biografie toont hoe een groot verhaal verscholen zit in een klein onderwerp. En ze schrijft het fantastisch op.

Sakura. Hoe een Engelsman de Japanse kersenbloesem redde
Naoko Abe
Thomas Rap
ISBN 9789400405899
Verschenen maart 2020

Bestelinformatie