Het is een vondst van literair-historicus Marleen de Vries haar boek over de culturele geschiedenis van Nederland in de achttiende eeuw een biografie te noemen. Dat doet ze zelfs ronduit in de titel: Verlicht en vilein, een biografie van achttiende-eeuws Nederland. Het trekt de natuurlijk de aandacht, het wekt de nieuwsgierigheid hoe een eeuw vol interessante gebeurtenissen niet alleen in een levend wezen, maar zelfs in een persoon kan worden omgetoverd. Want dat is nu eenmaal de definitie van een biografie, een verhaal over de levensloop van een persoon. Daar kan zeker een literair-historicus als De Vries niet omheen.
Biografische methode
Het is natuurlijk eerder vertoond. Zo is er ook een biografie van de stad Antwerpen gepubliceerd, en een biografie van de Verenigde Staten. In dit boek gaat het dus om een bepaalde eeuw, een tijdsperiode van honderd jaar. Eerst probeert De Vries de gekozen biografische opzet echt door te zetten, ze gebruikt een hulpconstructie en typeert de achttiende eeuw vooral als de eeuw van de Verlichting, en die stelt ze dan voor als een vrouw, Lady of Vrouwe Verlichting.
Ze combineert het met een andere toepassing van de biografische methode, die al snel de overhand krijgt. Het boek vertelt, natuurlijk in kort bestek, de levensloop van tientallen mannen en vrouwen die een belangrijke rol hebben gespeeld in het Nederland van de achttiende eeuw. Ze kiest vooral voor mannen en vrouwen die streden voor wat Nederland nu is, een democratisch bestel, vrijheid van meningsuiting, mensenrechten, inclusief recht op kennis en onderwijs. Het gaat om een aantal verlichte en vileine personen: wetenschappers, artsen, juristen, predikanten, kunstenaars, geletterde avonturiers en flamboyante autodidacten. Vrouwe verlichting, de personificatie van de eeuw, slaat de verrichtingen van deze mensen veelal goedkeurend gade. Dat leidt tot een erg boeiend boek.
Heer Behoud
Maar zo komt er wel eenzijdig nadruk te liggen op een bepaalde ontwikkelingsrichting. Want er waren natuurlijk ook tal van mensen in de achttiende eeuw die de totstandkoming van een democratisch bestel bestreden, in woord en in daad. En die komen er in het boek nogal bekaaid vanaf, terwijl ze in werkelijkheid een belangrijke invloed hadden. In lijn met de biografische methode had in een dubbelbiografie tegenover Vrouwe Verlichting dan een Heer Behoud kunnen worden geplaatst.
Een mislukte verlichting
Want Marleen de Vries moet aan het eind van haar boek constateren, dat de verlichting aan het eind van de achttiende eeuw niet was gelukt. Rond 1800 was de dagelijkse realiteit er een van duistere tegenkrachten en een rommelig geheel van meningen en gevoelens. Willem Ockerse, de ontwerper van de democratische grondwet van 1798, had de politiek teleurgesteld moeten verlaten. Hoewel er wel een grondslag was gelegd, lag een centraal, democratisch bestuurd land nog ver weg. Nog sterker, vrouwen waren misschien wel de grootste verliezers, hun rechtspositie was eerder kleiner dan groter geworden, constateert De Vries met nadruk. Verder was de slavernij nog lang niet afgeschaft en kinderarbeid bleef voorlopig normaal.
Het boek draagt zeker veel bij aan kennis van de achttiende eeuw, hoewel niet op evenwichtige wijze getoond wordt hoe progressieve en conservatieve krachten hun werk doen en de laatste voorlopig blijken te domineren. Het is toch wat gewrongen en wel erg speels om het boek de biografie van een eeuw te noemen. Maar de schrijfster maakt zo veelvuldig gebruik van biografisch materiaal en past de biografische methode zo intensief toe, dat dit zeer boeiend geschreven boek met een rijke inhoud toch zeker wel tot het biografische genre gerekend kan worden.
Verlicht en vilein, een biografie van achttiende-eeuws Nederland
Marleen de Vries
Balans
ISBN hardcover 9789463823128
ISBN e-book 9789463823241
Verschenen in oktober 2023
Bestelinformatie
Bestel als hardcover bij bol.com (€ 34,95)Bestel als e-book bij bol.com (€ 17,99)
