Alma en haar dochters: Vijf vrouwen in de schijnwerpers

Het is een fantastisch verhaal: biografe Jutta Chorus krijgt het verzoek te schrijven over landbouwwetenschapper Anton Berkhout, maar ontdekt dat het leven van diens vrouw Alma minstens zo interessant is. Als er dan ook nog een koffer vol documenten van de avontuurlijke Alma en haar nakomelingen opduikt, is de keuze gauw gemaakt. Chorus zette niet Anton, maar Alma en haar dochters in de schijnwerpers.

Alma, haar dochter Elly, kleindochters Sylvia en Elly en achterkleindochter Lili waren bijzondere vrouwen. ‘Pioniers op hun eigen terrein’, noemt Chorus ze, want ze waren trendsetters in de literatuur, film, fotografie en journalistiek. Stammoeder Alma Bimmerman vertrok op haar achttiende in haar eentje van Duitsland naar Nederland om geld te verdienen. Ze verloofde zich met een man die in Nederlands-Indië werkte, maar bij aankomst in de kolonie bleek dat hij vlak daarvoor was overleden. Ze herpakte zich snel en werkte overal als onderwijzeres. Ze ging zelfs in de kraton van de sultan van Yogyakarta als gouvernante aan de slag. Haar Indische ervaringen beschreef ze later in goed gelezen romans, zoals Een liefde in de binnenlanden, die ze publiceerde onder haar pseudoniem Nji-Sri. Toen was Alma inmiddels al getrouwd met de sympathieke bosbouwer Anton Berkhout. Ze kreeg van hem vier kinderen én alle ruimte om te schrijven en zich maatschappelijk te ontplooien. 

Een mol met adelaarsaspiraties

Alma’s oudste dochter, Elly, kreeg een uitstekende opleiding. Anton en Alma waren naar Wageningen verhuisd en Elly was de eerste vrouw die aan de Hogeschool daar afstudeerde. Ze was heel idealistisch en zat vol grootse plannen, zo blijkt uit de dagboeken in het familie-koffertje. Het leek haar echter aan energie te ontbreken om op de cruciale momenten voor zichzelf te kiezen. Elly noemde zichzelf ‘een mol, blind, zonder poten. Met adelaarsaspiraties’. Een vaste aanstelling als landbouwingenieur sloeg ze af omdat ze de baan gunde aan een mannelijke collega met een gezin. Waarom ze trouwde met de opschepper Ger Brandts Buys is een raadsel. Ze voorspelde in haar dagboek: ‘Ik zal een heel moeilijk leven hebben’. De voorspelling kwam uit, Brandts Buys bedroog haar en hun leven in Nederlands-Indië was een aaneenschakeling van drama’s. De echtscheiding in 1917 bleek een verlossing. Na enkele jaren verhuisden Elly en haar kinderen naar Nederland.

Het kan altijd!

Elly’s oudste dochter Sylvia was sinds 1922 al in Nederland. Zij was kennelijk als kind zo ‘onhandelbaar’ dat ze grote delen van haar jeugd op een katholieke kostschool in Indië doorbracht. Bij haar grootouders in Wageningen vond ze wel een liefdevol thuis. Na de HBS trouwde ze vrij snel met geneeskundestudent Ad Veenman. In 1930 werd hun dochter Lili geboren. Ad Veenman kon niet met geld omgaan en daarom verhuurde Sylvia kamers in de praktijkwoning in Amsterdam. Een van hun huurders was de journalist G.B.J. (Guus) Hiltermann. Via hem kreeg ze in 1949 een baantje bij Elseviers Weekblad, nadat haar huwelijk met Ad op de klippen was gelopen. Toen ze een erfenis had gekregen van haar ouders besloot ze samen met Hiltermann het weekblad De Haagsche Post te kopen. Sylvia deed het werk, stuurde de journalisten oftewel ‘de heertjes’ aan en maakte een succes van de HP. Ze had een ‘goed oog voor ontwikkelingen in de maatschappij en wat journalistiek en vogue was. In de jaren vijftig had Sylvia de jaren zestig al begrepen’, aldus Brusse. ‘Het kan altijd!’ stond op de muur van haar redactielokaal. In een interview in Trouw zegt Chorus: ‘Ze heeft de Nederlandse journalistiek gevormd tot wat die nu is. Het is heel bijzonder hoe zij als de facto hoofdredacteur kunstenaars en schrijvers naar het blad trok: Armando, Cherry Duyns, Remco Campert.’ Min of meer tegen zijn zin trouwde Hiltermann met Sylvia. Hun relatie was echter gespannen en Chorus’ onthullingen over het liefdesleven en de financiën van Hiltermann maken duidelijk waarom.

Deftige mensen

Parallel aan Sylvia’s leven beschrijft Jutta Chorus hoe Sylvia’s zus Elly als één van de eerste Nederlandse vrouwen in het buitenland ging studeren: fotografie in München. Elly jr. bouwde in de jaren dertig een zelfstandige carrière op als fotografe en model. Zij reisde heel Europa door. Hoewel ook zij, vooral in de vooroorlogse jaren, veel ellende en verdriet te verduren had, vond zij uiteindelijk het geluk bij journalist Gino Tumajuoli. Met hem ging ze in Italië wonen. In Rome leidden ze een rijk sociaal leven vol literatuur en cultuur, onder het motto: ‘Je moet toch met iemand omgaan. Dan kun je maar beter met deftige mensen omgaan.’

Filmmaker

Op het omslag van Alma’s dochters staat een foto van Lili Veenman op een filmset, gemaakt door haar echtgenoot, regisseur Fons Rademakers. Lili, de dochter van Sylvia, volgde als eerste vrouw een filmopleiding. Ze reisde ervoor naar Frankrijk en Italië, omdat in Nederland zo’n opleiding nog niet bestond. Mede dankzij haar tante Elly legde ze contacten in de filmwereld en ze werkte met Federico Fellini op de set van La Dolce Vita. Terug in Nederland maakte ze de Nederlandse filmwereld bekend met nieuwe technieken zoals storyboards. Als ‘regieassistent’ was ze onmisbaar op de sets van Rademakers. Ze maakte ook zelf twee films als regisseur, waaronder het succesvolle Menuet, naar een novelle van Louis Paul Boon. Hoe autobiografisch het plot van die film was, vertelde ze aan Chorus tijdens hun lange gesprekken in haar Italiaanse woning in Collevecchio. Toen was Lili Veenman inmiddels de negentig gepasseerd en voelde ze zich vrij om, net als haar voormoeders in hun documenten, haar persoonlijke verhaal te vertellen.

Emancipatiegeschiedenis

Jutta Chorus is journalist voor NRC. Zij schreef onder andere het portret Beatrix. Dwars door alle weerstand heen (2013). Zij kreeg met deze familieverhalen goud in handen. Ze koos de – in mijn ogen – ideale vorm om vijf bijzondere vrouwen te portretteren. Het resultaat is een uitstekend gedocumenteerd journalistiek verslag van haar onderzoek naar de vijf vrouwenlevens. Zonder voetnoten, maar mét verantwoording. Citaten uit de persoonlijke brieven en interviews geven de verhalen authenticiteit en kleur. Ze voegt verrijkende historische informatie toe en legt heldere verbanden tussen de levens van de vier generaties, van Bimmerman tot Veenman. Alma’s dochters is niet daardoor alleen een familiegeschiedenis, maar ook een emancipatiegeschiedenis van anderhalve eeuw Nederland, Indië en Europa.

Chorus’ thematiek is duidelijk: iedere vrouw stond in de schaduw van een man. De pagina’s over Sylvia Brandts Buys en Guus Hiltermann vormen in die zin het dramatische hoogtepunt van Chorus’ boek. Haar verontwaardiging over de taakverdeling bij de Haagse Post – Sylvia het redactiewerk, Guus de eer – spat van de pagina’s af. Ze veronderstelt dat Sylvia ermee instemde ‘omdat ze in de door mannen gedomineerde journalistieke wereld een overheersende man nodig had’. Dat past bij wat Chorus schrijft in haar proloog: ‘Alma en haar dochters wilden de wereld niet veranderen, ze probeerden een plaats te verwerven binnen het systeem. Juist door gewone vrouwen te onderzoeken, bedenk ik, kun je de beperkingen van het systeem zien.’

Daar heeft ze gelijk in, maar toch waren juist deze vijf vrouwen – door Alma’s huwelijk – relatief bemiddeld en goed opgeleid. Ze waren bovendien verbonden met succesvolle mannen op hoge posities of met cultureel aanzien. Dat maakt deze vrouwen veel minder ‘gewoon’ dan bijvoorbeeld Betsy Dingemanse uit het De omwenteling of de eeuw van de vrouw van Suzanna Jansen. Ook Jansen kijkt naar de afgelopen honderd jaar vanuit het perspectief van de vrouw. Maar waar Betsy een kantoorbaantje had, publiceerde Alma Bimmerman romans en was Elly Brandts Buys aanwezig bij de geboorte van de Italiaanse literatuurprijs Premio Strega. Chorus geeft die succesverhalen enigszins tegenwicht door soms vrouwen in de bijrollen te beschrijven. Zoals Alma junior, zus van Sylvia en Elly, die als assistente op de redactie van de Haagse Post werkte. Dat was mijns inziens pas echt een vrouw in de schaduw.

De bijzondere talenten van de vijf vrouwen kwamen bij de oudste en de jongste het best tot hun recht. Chorus zegt het zelf: ‘Lili heeft de negentiende-eeuwse belofte van Alma ingelost: beiden vrouwen die in staat waren haar talent ook onder niet-ideale omstandigheden – in de Nederlandse mannenmaatschappij – vorm te geven, een eigen bestaan op te bouwen.’  Net als Alma kon Lili wel op voet van gelijkheid samenwerken met haar man, iets wat haar moeder Sylvia niet lukte met Guus Hiltermann rond de Haagse Post. Dat lag echter niet alleen aan deze twee vrouwen, maar ook aan hun mannen. Het is niet toevallig dat juist Alma en Lili met leuke, begripvolle en liefdevolle mannen trouwden. Ook ‘zondagskind’ Elly jr. had een gelijkwaardige relatie met haar Gino. Bij deze drie vrouwen kan ik niet helemaal meegaan in Chorus’ strakke frame van vrouwen in de schaduw van een man. Zelfs Sylvia, die inderdaad enorm werd tegengewerkt door ‘de lichtzinnigheid van Ad Veenman, de huichelarij van Guus Hiltermann’, kan ik niet alleen als ‘slachtoffer’ zien. Chorus wil Sylvia niet geloven als ze zich in een interview ‘iemand die bloeit in het verborgene’ noemt. Zo’n uitspraak lijkt met de blik van journaliste uit 2022 misschien valse bescheidenheid, maar hoeft niet onwaar te zijn.

Met Alma’s dochters heeft Jutta Chorus goed laten zien waardoor vrouwen soms zomaar verdwijnen uit de geschiedenis: ze raken bij een huwelijk hun familienaam kwijt: ‘De vrouwelijke lijn wordt in elke generatie overwoekerd door steeds nieuwe mannennamen, je raakt haar zo makkelijk kwijt.’ Gelukkig heeft zij Lili Veenman kunnen overhalen om op zoek te gaan naar het koffertje met familiedocumenten: ‘Als het koffertje er niet meer was geweest, had niemand het gemist. Dat vind ik nog het gekst.’

Alma’s dochters – Vijf levens in de schaduw
Jutta Chorus
Uitgeverij Pluim 
Prijs € 24,99
ISBN 978 94 932 5670 5 NUR 320
Verschenen in december 2022

Bestelinformatie