Nieuwe wet in Spanje problematisch voor biografen

In oktober werd na jaren discussie een nieuwe wet in Spanje van kracht waardoor biografen extra hard zullen moeten nadenken, vooral over de bewoordingen waarin zij de context van de feiten zullen weergeven. Boetes (tot 150.000 euro) en gevangenisstraf dreigen als ze het fout doen.

De Ley de Memoria Democrática (wet op het democratisch geheugen) is een wet tegen het ontkennen van bepaalde feiten uit de Spaanse geschiedenis, sinds begin 18e eeuw maar toch vooral feiten die de aanloop naar de Spaanse burgeroorlog betreffen, feiten over die oorlog zelf en feiten over de dictatuur van generalissimo Francisco Franco, die daarop volgde, dus een vrij lange periode van 1934-1975.

Hoeveel bekende Spaanse protagonisten van het politieke en culturele leven uit die veertig jaren voor wie biografen zich zouden kunnen interesseren, zijn er wel niet? Tientallen uiteraard. Partijleiders, premiers, ministers, leden van de koninklijke familie, militairen, verzetsstrijders, diplomaten, rechters, romanciers, beeldend kunstenaars, economen, separatisten, terroristen, ‘excellente’ slachtoffers. Vele hoofdrolspelers hebben al biografieën opgeleverd, vooral na de dood van Franco (aan wie inmiddels al zo’n vijftig al of niet partijdige biografieën zijn gewijd).

Heel oppervlakkig bezien lijkt de wet misschien van hetzelfde type als wetgeving in Duitsland en elders tegen het ontkennen van de Holocaust, maar deze wet is echt iets heel anders. Er zijn wereldvreemde individuen maar er zijn  geen organisaties in Spanje die ontkennen dat de burgeroorlog en Franco’s regime gekenmerkt werden door oorlogsmisdaden, misdaden tegen de menselijkheid, genocide en het met voeten treden van mensenrechten. Alleen laat de preambule van de wet er geen enkele twijfel over bestaan dat misdaden en slachtoffers van het linkse anti-Franco front niet meegenomen zullen worden. En die mogen dan veel minder massaal zijn, ze bestaan wel.

Er zijn al veel onderzoeken in Spanje en daarbuiten verschenen die het simplistische en heroïsche beeld van brave democraten tegen rabiate fascisten hebben ondergraven, zoals in Nederland, in 1977 al, het monumentale Revolutie en contrarevolutie van Cajo Brendel, en, nog steeds beroemd, Hommage to Catalonia van George Orwell, waarin hij heeft beschreven hoe onfris en gewelddadig het er onder links aan toeging in Barcelona toen de oorlog nog aan de gang was. Brendel moest zich nog vooral baseren op zijn eigen archief uit de jaren 30 (dat hij verstopt wist te houden tijdens de Duitse bezetting), Orwell was ooggetuige in Spanje tot en met 1938. Maar na de dood van Franco in 1975 is in Spanje een zee van archiefmateriaal beschikbaar gekomen, terwijl bijvoorbeeld in Rusland na 1990 documenten over de stalinistische Komintern en diens bemoeienis met Spanje toegankelijk werden.

De correcties houden onder meer in dat linkse partijen destijds ook de (burgerlijk-liberale) democratie niet zo hoog in het vaandel hadden staan, vooral omdat een socialistische revolutie in de sterren leek te staan; dat het gewone volk verdeeld was en bang gemaakt kon worden voor vestiging van een communistisch bewind door de moorden op priesters, verwoesting van kerken e.d.; en dat de Franco-dictatuur ook enkele positieve ontwikkelingen zou hebben ingeluid, bijvoorbeeld op economisch gebied.

Het lijken vooral de controversiële bestsellers van journalist Pío Moa, die in Spanje sinds de eeuwwisseling de kat de bel aangebonden hebben. Hij schreef onder meer Los orígenes de la guerra civil española en Los mitos de la Guerra Civil, die voor een deel op eigen onderzoek zijn gebaseerd maar verder op studies van anderen, memoires en bijvoorbeeld het archief van de PSOE, Spanje’s oudste socialistische partij. Hoewelvan marxistisch-leninistische komaf en ooit verklaard antifascist, laat hij in die boeken weinig heel van vrome mythen over het gedrag van linkse organisaties voor en tijdens de burgeroorlog. Terecht of niet, hij wordt ervan beschuldigd inmiddels geëvolueerd te zijn tot een soort crypto-franquist.

Het debat over feiten en mythes wordt zo hartstochtelijk gevoerd in Spanje dat de geest van verzoening die in de jaren 70 onder meer tot een amnestie voor allerlei betrokkenen leidde, helemaal verdwenen lijkt. Spanje heeft zijn eigen culture war. En niet alleen biografen en andere historici vragen zich af hoe dit gaat aflopen. Honderden massagraven gaan alsnog eindelijk open, oké, maar wie ligt erin en waarom?

actueel

Tegen ‘la pipolisation’ – rechtszaak van Franse premier tegen biografe, een update

Afgelopen woensdag 24 mei is tijdens een zitting van de rechtbank van Nanterre duidelijk geworden welke passages de Franse premier Elisabeth Borne wegens inbreuk op haar privacy uit de...

Gouden Ganzenveer voor oeuvre Jan Brokken

Jan Brokken (1949) heeft de Gouden Ganzenveer 2023 gewonnen, 'vanwege zijn ontzagwekkend brede en omvangrijke oeuvre'. De 'verhalenverteller pur sang' bouwde een trouw lezerspubliek op met romans, literaire non-fictie,...

Poetin-biograaf Masha Gessen treedt uit het bestuur van PEN America

Masha Gessen is uit het bestuur getreden van PEN America, de non-profitorganisatie die strijdt voor de vrijheid van meningsuiting in de Verenigde Staten. Gessen kan zich niet vinden in...

LAAT EEN REACTIE ACHTER

Vul alstublieft uw commentaar in!
Vul hier uw naam in