Een wonderlijk schouwspel speelt zich in de zomer van 2017 af op een treinperron in het westen van hartje Londen: bij een bronzen standbeeld worden potjes marmelade neergezet, door duidelijk enigszins ontroerde mensen. De glazen potjes op de sokkel nemen toe in getal. Vaak zitten er linten omheen, alsof er iets bijzonders gemarkeerd wordt. Hier zit geen enkele praktische motivatie achter, een standbeeld eet immers niet dus dit is – sorry voor de woordgrap- slechts voer voor cultureel antropologen. Waarom de oranje jam, en als je wat dichterbij kijkt, op de grond ook knuffels en bloemen? Wat noopt mensen ertoe om een zo ongewoon ritueel uit te voeren op dit station in de zomerzon?
Het toneel van deze scène betrof natuurlijk niet zomaar een Londens treinstation. Het was een perron van het beroemde Paddington Station, het punt van aankomst van de wereldberoemde beer – dol op marmelade – die ernaar vernoemd werd. Het allereerste Paddington verhaal verscheen in 1958. Het kreeg meteen veel aandacht. A Bear Called Paddington werd kinderboek van het jaar en er zouden vele delen volgen. Er gaat een grote betovering van hem uit. Paddington speelgoedberen zijn nog steeds populair, een ervan kreeg de eer de officiële allereerste rit van Engeland naar Frankrijk te maken door de toen pas aangelegde Kanaaltunnel. Er zijn series en films over de beer. In 2014 werd het Paddington Bear verhaal – het verhaal van een vluchteling – groots verfilmd, kortweg Paddington getiteld. De beer zelf is een animatie met de stem van Ben Whishaw, gecombineerd met interactie met acteurs, zoals Hugh Bonneville en Sally Hawkins (Mr en Mrs Brown), en in andere rollen Jim Broadbent en Nicole Kidman. Paddington werd een Hollywood succes. Een ook zeer goed ontvangen tweede film volgde drie jaar later: Paddington 2. Een derde is in de maak. Net als de boeken raakte ook de filmversie van Paddington wereldwijd harten.
In 2017 overleed op 91-jarige leeftijd zijn geestelijk vader, Michael Bond – zijn heengaan instigeerde het hierboven beschreven eerbetoon op het station. Het bronzen beeld op dat station is dan ook een representatie van Michael Bonds meest beroemde en zeer geliefde creatie: Paddington Bear. Zittend op een koffer – een symbool van zijn vluchtelingschap – kijkt hij de komende en gaande passagiersstroom na, zoals zijn bedenker dat met treinen placht te doen. Treinen blijken een rode draad in het verhaal rond de geliefde beer. Michael Bond was zijn leven lang gefascineerd door de majestueuze schoonheid van grote, krachtige treinen en ging van kinds af aan – toen nog in Reading – treinen spotten, in de laatste jaren van zijn leven dagelijks op het Londense station dat de naamgever was van de beer die zijn gehele leven veranderde. Het blijkt een boeiend verhaal, de wording van deze iconische beer.
Eindelijk een biografie
Speelgoed en kinderverhalen, het zijn werelden die beeldschoon in elkaar overgaan. Speelgoedfiguren als verhaalkarakters hebben iets magisch. Van Toy Story tot het tinnen soldaatje van Hans Andersen, van Pinoccio tot de notenkraker (een notenkraker met een gezicht is een pop, maakt niet uit wat grote mensen het noemen), van Coppelia, de pop als heldin van een ballet, tot Wiske en haar Schanulleke: de sfeervolle allure van speelgoed laat zich goed tot fictie maken. Teddyberen zijn dan weer een speciale categorie, van Rupert (Bruintje) Beer tot Heer Bommel. Het bekendst zijn misschien wel Winnie-de-Poeh en Paddington. Echter, waar A.A. Milne, de schrijver van Poeh, al in een hele rij, zelfs bekroonde, biografieën werd geportretteerd, en zijn leven aan de hand van een ervan verfilmd, was er geen biografie van Michael Bond. Recent verscheen de allereerste. Rosanne Tolin nam de honneurs waar. Paddington heeft nu met zijn maker eindelijk een eigen biografie.
Op de rode hoed van Paddington zit een label, als hij wordt gevonden op het Londense station waar hij naar heet. Daarop staat: ‘Please Look After this Bear, Thank you’. De kaft van Tolins biografie is ontworpen als een pot van de marmelade waar de titel ook naar verwijst. Een wit etiket, de jam er heel oranje achter. Het rode hoedje bungelt erboven (met label) en is direct herkenbaar, iconisch: Paddington. Die marmelade staat voor een typisch Engels broodbeleg, de zure sinaasappeljam gemaakt van sap met stukjes schil die zo bij de Engelse maaltijd van thee en sandwiches hoort. Het is een embleem van Englishness, wat Paddington, als beertje, zo Engels maakt. Maar, zo komt specifiek terug in de verhalen: hij komt uit Peru. Dat contrast wordt uitgediept in deze biografie.
Humor en ontroering
Tolin schreef eerder educatieve boeken voor kinderen en ook More Than Marmalade: Michael Bond and the Story of Paddington Bear is een jeugdboek, primair gericht op ongeveer 12-jarigen. De auteur koos ervoor om citaten hier en daar aan te passen aan dit ‘middle grade’ niveau. Vermoedelijk deed ze dit om het boek binnen de voorwaarden te houden van het vocabulaire van een jeugdboek. Bij een lezing van een jeugdboekenauteur hoorde ik dat het vocabulaire bepalend is, en dat er software is die het leeftijdsniveau aan de hand daarvan bepaalt. Noten zijn afwezig, wel is er gelukkig een uitgebreide Bibliografie.
Een levendige, spannende start biedt de Inleiding, die onder de noemer Author’s Note het boek opent. Dan begint, na een kaartje met plaatsen in Londen, het eigenlijke verhaal. In het prille begin hiervan word ik heel even op het verkeerde been gezet, het lijkt banaal te worden en ik leg het boek weg als oninteressant. Ik verwacht zelfs dat het een DNF (did not finish) gaat worden. Maar ik doe enkele dagen later nog een nieuwsgierige poging, om te ontdekken dat het één pagina later al interessant wordt, en er humor en zelfs ontroering wacht in dit bijzondere boek. Slechts enkele keren ben ik me ervan bewust dat het voor een heel jong publiek is geschreven omdat er dan nadruk ligt op bijvoorbeeld de details van een oud kinderspel. De toon en zinsbouw is wel aangepast aan jeugdige lezers, maar dat went snel. Het boek heeft een natuurlijke, soepele stijl. Michael Bond komt tot leven, Tolin maakt dankbaar en vruchtbaar gebruik van zijn verhalen in interviews en biedt een mooi perspectief op zijn jeugd en dingen die hem raken. De mensen om hem heen krijgen hiermee ook een mooi monument, niet alleen de later gevierde schrijver.
De inleiding bevat informatie die later niet terugkomt in het verhaal, en is dus geen samenvatting maar een integraal deel van het levensverhaal van Michael Bond. Wat ik erg knap vind is hoe Tolin erin slaagt om in een relatief kort bestek en gericht op brugklasleerlingen een zo groots en meeslepend verhaal te bouwen. Het is bijzonder informatief. Alle elementen zitten erin, van Bonds jeugd en sociale omgeving tot zijn latere moeite met zijn grote beroemdheid en hoe hij daarmee vrede probeert te sluiten. Zelfs het nu in de biografie zo salonfähige thema van de zelfrepresentatie komt aan bod. Tolin gaat boeiend in op het creatieve aspect van het schrijverschap. Hierbij doet ze recht aan de mysterieuze complexiteit van creatieve processen. Ook behandelt ze Bonds strijd om gepubliceerd te worden (interessant genoeg vergelijkbaar met Harry Potter!) en de glorieuze uitkomst ervan. Zelf ook bescheiden, vangt Tolin heel goed de zachte, toegewijde persoonlijkheid van Michael Bond en zijn fijnzinnige moed als het ging om gewetenskwesties. Er is, omdat ze veel met interviews werkt, weinig tegengas rondom zijn persoon. Wel zijn er extra perspectieven, zoals van zijn dochter Karen, die het verhaal lucht en ruimte geven.
De creatieve impuls overheerst – glorieus. Het mooiste is de vervlechting van de ontstaansgeschiedenis van het Paddington-personage met het leven van Bond. Dat vormt de kern van deze biografie. Huilende vluchtelingkinderen op een Engels station vormden de schrijnende eerste aanzet tot het beroemde verhaal van beertje Paddington. Tolin brengt dit beeldend over. Maar waar kwamen die kinderen vandaan? Hiervoor brengt het boek ons naar Michaels jeugd in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog.
Truus Wijsmuller
De naam Truus Wijsmuller kwam ik, zoals dat soms gebeurt, tijdens het lezen telkens weer tegen – het meest opvallend natuurlijk in de rond de 4 en 5 mei herdenking uitgezonden 2Doc documentaire De kinderen van Truus. Haar naam komt in deze biografie nergens voor, maar zij is op de achtergrond larger than life aanwezig. Zonder haar was er vermoedelijk geen Paddington-verhaal geweest.
Moed en empathie, met deze eigenschappen forceerde Truus een spoorwissel voor een bevolkingsgroep die geruisloos verpletterd werd door de nazi-machinaties. Truus Wijsmuller was degene die de beroemde Kindertransporten voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog instigeerde, regelde en droeg. Zij overlegde, zij ving op. Zij redde met haar inspanningen duizenden kinderen. Ontheemde kinderen, zo toont deze biografie van Michael Bond via het indringende ooggetuigenverslag van hem als observerend kind in het gastland. Hij zag de kinderen op het station waar hij altijd treinen ging kijken. Er waren beelden bij die zich in zijn hart etsten. Het label om hun nek, waar hij een van hen naar vroeg. Het jongetje legde het zijn leeftijdgenootje uit. Het label bleek voorzien van hun leeftijd en naam. In een cirkel om het station gepositioneerd werden de kinderen uitgekozen door gastgezinnen. Gered. Maar ontheemd. Eerst de evacués uit de Britse grote steden. Later een groep uit de bezette landen. Zij spraken de taal niet, hun familie kon op Mars zijn, zover weg was alles wat vertrouwd was. Gered. Maar als eenling op een vluchtheuvel. Soms waren de kinderen de enigen uit het gezin die het oorlogsgeweld zouden overleven. De groep die Michael Bond in Reading zag en sprak was slechts een klein vertakkinkje van de grote stroom evacués die we kennen als de Kindertransporten, maar het was een vertakkinkje dat uiteindelijk zou leiden tot de creatie van de verhalen rond beertje Paddington.
Loopgraven
In het warme en hechte gezin waarin Michael opgroeide, namen ze later twee jongetjes uit Duitsland op, beiden van Michael’s leeftijd, rond de 9 á 10 jaar. Ze werden deel van hun gezin. Ook dit maakte grote indruk op hem. Hij zag de immense tragiek van twee jongetjes die niet – zoals iedereen gehoopt zal hebben – steun bij elkaar vonden maar die elkaar domweg niet mochten en daardoor in emotionele loopgraven belandden. Pijn, tranen, elke dag weer. Michael kon hen niet helpen. Maar later, als volwassene, zou hij op spectaculaire wijze aandacht vragen voor hun rechten en welzijn. Hij zou het altijd blijven waarderen dat zijn ouders deze vluchtelingen opvingen, het was een morele lijn die hij bewonderde en die hij in zijn eigen leven wilde doorzetten.
In het beertje met het label komen de ontreddering en de liefde die vluchtelingkinderen omringen tot uiting. Paddington en Michael Bond: zij vertegenwoordigen gezamenlijk de verbeeldingskracht als een pleidooi voor de medemenselijkheid. En dat is nodig. Omdat Luceberts beroemde woorden zo waar zijn. Alles van waarde is weerloos. Dat begreep de tienjarige Michael toen hij de huilende kinderen op het station van Reading zag, en 70 jaar later weer toen er detentiecentra kwamen voor gevluchte kinderen. Een open brief uit naam van Paddington bevatte zijn felle reactie. Michael Bond maakte er zijn levenswerk van deze kinderen zichtbaar te maken. Een teddybeer is voor een kind verbonden met empathie. Het Paddington verhaal bouwt dit uit. Naar de grote, echte wereld.
War Child
De potjes marmelade op het perron stonden symbool zowel voor het afscheid nemen van Michael Bond als voor solidariteit met zijn oproep tot saamhorigheid. Ik kan nu geen pot marmelade op station Paddington gaan zetten bij het bronzen beeld van de beroemde beer. Maar ik begrijp het gebaar en de behoefte eraan. Dan hoor ik een radiospotje waarin Hanneke Groenteman een oproep doet voor een bekende, bijzondere stichting. Dit leidt tot een andere vorm van eerbetoon aan Michael Bond: een donatie aan Stichting War Child. Omdat alles van waarde nog steeds weerloos is. En zelfs met een bescheiden bedrag zullen zij iets goeds weten te doen, iemand een hart onder de riem weten te steken. Iemand die zijn of haar leven ineens in een ander spoor geduwd zag. Net zoals de Kindertransport kinderen van toen. De vluchtelingkinderen van nu. Zij verdienen aandacht. De onsterfelijke, warm rasperige stem van Thé Lau geeft het misschien wel het beste weer. Iedereen is van de wereld.
De betovering van Paddington, zowel voor zijn fans als voor de auteur die hem de wereld in schreef, doordesemt het boek van Rosanne Tolin. More Than Marmalade: Michael Bond and the Story of Paddington Bear is een biografie geworden vol rijke, sprekende details gevat in mooie, heldere hoofdlijnen met hier en daar – gelukkig – een rafelrandje. Er is emotie, er is context, het is een treffend verhaal. Deze biografie geeft je het gevoel dat je Michael Bond leert kennen. Via zijn jeugd, zijn falen en succes, zijn dromen en zijn motivatie, zijn nieuwe leven nadat Paddington zo immens aansloeg, zijn karakter en, natuurlijk, de boeiende Werdegang van zijn Paddington-creatie. Ook voor volwassenen is het een prachtig document over een bijzondere schrijver met een groot hart. En een iconische beer die in al zijn grappige, lieve donzigheid een belangrijk thema vertegenwoordigt. Veel meer dan marmelade, inderdaad. Een poging om deze wereld een beetje mooier te maken.
More Than Marmalade. Michael Bond and the Story of Paddington Bear
Rosanne Tolin
Chicago Review Press
ISBN 9781641603140
Verschenen in maart 2020
