Michel de Montaigne. Hoe te leven in onzekere tijden?

Michel de Montaigne leefde in een tijd waarin zo’n beetje iedere zekerheid aan het wankelen werd gebracht. Het meest opzienbarend was de Reformatie met haar ontbinding van de geloofsgemeenschap. In het jaar dat duizenden protestanten tijdens de Bartholomeusnacht over de kling werden gejaagd, begon Montaigne zijn Essais te schrijven. Maar er was meer aan de hand. De ontdekking van Amerika had de Europeanen van de waan beroofd dat zij het centrum van de beschaving waren. En de wetenschappelijke revolutie van Galilei beroofde de wereld van de waan het centrum van het universum te zijn. De geestelijke crisis van het westen werd een persoonlijke crisis toen Montaigne vier van zijn vijf dochters in het kraambed verloor. In 1563 stierf zijn beste vriend. Etienne de la Boétie was een gespreksgenoot en zielsverwant, met wie hij reflecteerde over het leven met al zijn valkuilen, angsten en verlangens. “Sinds de dag dat ik hem verloor […] leid ik een kwijnend en lusteloos bestaan. Wij deelden alles […] Ik mis hem bij alles wat ik doe of denk, zoals hij ook mij gemist zou hebben,” schrijft hij in het eerste deel van de Essais. Volgens Alexander Roose was de dood van La Boétie een sleutelmoment in het leven van Montaigne. “De Essais zijn de uitdrukking van een diep verlangen naar een goed gesprek.” Die zin heeft, uit zijn verband gerukt, haast iets komisch. Het wonderlijke van De vrolijke wijsheid. Zoeken, denken en leven met Michel de Montaigne is dat Roose zijn bewering volkomen aannemelijk maakt. Het essay wordt tegenwoordig gedefinieerd als beschouwend proza waarin de auteur zijn persoonlijke visie op een maatschappelijk, cultureel of filosofisch onderwerp verwoordt. Voor de grondlegger van het genre stond er meer op het spel. Essayer is uitproberen, op de proef stellen, ontleend aan de essayeur, die de hoeveelheid edelmetaal in munten woog. Het essay is een oefening in karakter en verstand. Bij ontstentenis van een goede vriend zat er voor Montaigne niets anders op dan in dialoog te gaan met zichzelf. Montaigne beantwoordt in alle opzichten aan de Renaissancemens, die diep doordrongen was van de rol die hij in het publieke leven behoorde te spelen. De Essais zijn “denk-proeven” om greep te krijgen op zichzelf, zijn hartstochten en angsten, de doodsangst op de eerste plaats.
Het doel dat Montaigne voor ogen stond was niet gering, al ontleende hij dat aan Cicero. “Filosoferen is leren hoe je moet sterven.”

Hij zocht het antwoord bij de stoïcijnen, epicuristen en sceptici, grasduinde in de teksten van Seneca en Plutarchus naar een houvast, bestudeerde Plato en Aristoteles, maar niemand bleek in zijn “persoonlijke queeste naar rust en gemoedelijkheid” de waarheid in pacht te hebben. De stoïcijnen ontkenden met hun standvastigheid het menselijk tekort. De mens is een wankelmoedig wezen, Montaigne is een wankelmoedig wezen, want hij spreekt voor zichzelf. “Ik ben zelf de enige stof van mijn boek.” Leven in het hier en nu? Montaigne vindt het de kat in de zak. “We zijn nooit bij onszelf, altijd buiten onszelf. Vrees, hoop en verlangen werpen ons vooruit in de toekomst, beroven ons van ons gevoel en onze waardering voor wat er is, om ons bezig te houden met wat zal komen.” Moeten we dit “failliet van de bibliotheek” betreuren? Wie zoekt zoals Montaigne, “zal daarbij een punt bereiken waarop hij zegt dat hij het gevonden heeft, of dat het niet te vinden is, of dat hij nog op zoek is. De gehele filosofie is in deze drie categorieën te verdelen.” Montaigne is de scepticus pur sang, die uiteindelijk zelfs het scepticisme ter discussie stelt. Hij heeft een afkeer van fanatisme en dogmatisme, maar wantrouwt evenzeer de verabsoluteerde wet dat de waarheid niet te doorgronden valt en de mens gedoemd is een onwetend wezen te blijven. Blijf zoeken, is de vrolijke wetenschap van Montaigne. Of zoals de Amerikanen zeggen: “Never mind the destination. The pleasure is in the journey.”

Wie die levenshouding politiek vertaalt, kan niemand het recht op zijn plek onder de zon ontzeggen. “Scepticisme impliceert mildheid en liefde voor de mensheid,” vat Roose kernachtig samen. “Alle mensen zijn mijn landgenoten,” zegt Montaigne. Nationaliteit is ondergeschikt aan het feit dat we allen sterfelijke wezens zijn, “onze algemene, universele verbondenheid”, okeiôsis. Montaigne heeft met zijn Essais politieke denkers van allerlei pluimage beïnvloedt, zowel van liberale als conservatieve huize. Michael Oakshott (1901-1990) waardeerde in Montaigne het wantrouwen tegenover de grote woorden van de Heilsprofeten. Een conservatief koestert bovenal het heden. Friedrich Hayek (1899-1990) zag in Montaigne de filosoof van de vrijheid en het individualisme, en een tegengif voor de totalitaire ideologieën van de twintigste eeuw, maar verabsoluteerde dat individualisme zozeer dat alles werd overgelaten aan de zelfregulering van de markt. (Hayek wordt gezien als de aartsvader van het neoliberalisme). Volgens Oakshott krijg je dan van hetzelfde laken een pak. “A plan to resist all planning may be better than its opposite, but it belongs to the same style of politics.”

Ik bewonder de wil van Alexander Roose om het werk van Montaigne zo mooi en zo helder mogelijk aan het grote publiek uit te leggen. Hoe uitzonderlijk goed is hij daarin geslaagd. U hoeft niet eens de intentie te hebben – als u dat nog niet heeft gedaan – om de Essais van Montaigne te gaan lezen, al kan ik me moeilijk voorstellen dat u de verleiding kunt weerstaan nadat u kennis heeft genomen van deze prachtige leidraad. Roose heeft een sprankelend essay geschreven, dat met verve op eigen benen kan staan. Doe uzelf een plezier. Lees De vrolijke wijsheid. Zoeken, denken en leven met Michel de Montaigne. Het is een troostrijk boek in donkere dagen.

De vrolijke wetenschap. Zoeken, denken en leven met Michel de Montaigne
Alexander Roose
Uitgeverij Polis
ISBN 9789463100564
Verschenen in oktober 2016