Jo Van Gogh-Bonger: Alles voor Vincent

Het gebeurt zelden dat de broer van een kunstenaar net zo beroemd is als de kunstenaar zelf. Maar bij Vincent en Theo van Gogh is dat zeker het geval. Het komt nog minder vaak voor dat de schoonzus van een kunstenaar net zo beroemd is als de kunstenaar. En Jo Bonger is misschien bij de ‘gewone’ man niet zo bekend, voor de kenners van het werk van Vincent van Gogh is zij van een niet te overschatten betekenis.

Het is dan ook terecht dat er een biografie van haar leven is verschenen die, ook weer geheel terecht, Alles voor Vincent heet. Jo Bonger trouwde in 1889 met Theo van Gogh en wist vanaf het begin dat ze er een broer bij kreeg. De enorme betekenis die Vincent voor Theo had, stak hij niet onder stoelen of banken, net zo min als het feit dat zijn broer financieel van hem afhankelijk was. Toen Vincent stierf, en Theo kort daarna, ging Jo verder waar de broers gestopt waren. Vanaf dat moment zette zij zich met hart en ziel, en met al haar gaven, in om het werk van Vincent te promoten in binnen- en buitenland.

Hans Luijten laat in deze vuistdikke biografie zeer gedetailleerd zien hoe Jo hierbij te werk ging. Hij wordt daarbij geholpen door het feit dat Jo een groot deel van haar leven dagboeken schreef, dat er een enorme hoeveelheid brieven aan en van Jo bewaard is gebleven en dat Jo een boekhouding bijhield van het reilen en zeilen rond het werk van Vincent. Ze schreef nauwgezet op welke werken er allemaal waren en wat er met ze gebeurde. Wat werd verkocht of in bruikleen gegeven, opgestuurd aan critici en kunsthandelaren, wat was de vraagprijs en het tegenbod en voor hoeveel geld ging een schilderij uiteindelijk over de toonbank?

Huwelijk

Aan het begin van haar leven wees niets erop dat ze zo’n belangrijke plaats in de kunstwereld in zou nemen. Jo werd op 4 oktober 1862 geboren in Amsterdam in een ietwat burgerlijk gezin waar veel belangstelling was voor muziek en literatuur. Ze volgde een opleiding aan de HBS en later haalde ze nog diverse aktes om les te kunnen geven. Ook vertaalde ze voor diverse uitgeverijen romans. Haar lievelingsbroer was Andries, tegen wie ze huizenhoog opzag en via hem kwam ze in contact met Theo van Gogh. Hoewel ze diens eerste huwelijksaanzoek afsloeg, trouwden ze in 1889. Toen Theo haar in december 1888 ten huwelijk vroeg, moest hij daags erna onmiddellijk afreizen naar Arles omdat Vincent in een vlaag van verstandsverbijstering zijn oor had afgesneden.

Pas bij de geboorte van hun zoontje , die natuurlijk Vincent wordt genoemd, ziet ze haar zwager voor het eerst. Een half jaar later zal Vincent een einde aan zijn leven maken. Drie maanden later wordt haar man opgenomen. Hij lijdt aan depressies en mentale inzinkingen, waarschijnlijk als gevolg van een syfilis-infectie die hij voor het huwelijk had opgelopen. Theo van Gogh overlijdt in 1891.

Weduwe Jo van Gogh-Bongers verhuist met haar zoontje en met de vele, vele schilderijen en tekeningen van Vincent van Parijs naar Bussum. Vanaf dat moment zal haar leven in het teken staan van diens werk.

Luijten beschrijft op boeiende wijze hoe Jo – als vrouw – op moet boksen tegen al die mannen die de kunstwereld beheersen en vaak op snerende of kleinerende wijze over haar praten en schrijven. Maar ze laat zich vanaf het begin geen knollen voor citroenen verkopen, integendeel. Ze kan haar poot behoorlijk stijf houden tegenover kunsthandelaren die vinden dat ze veel te veel geld vraagt voor de Van Goghs. Waar Jo overigens de zekerheid vandaan haalt dat het werk van haar zwager waard is om voor te vechten, blijft enigszins duister. Dat ze groot ontzag heeft voor de kunstenaar en – misschien eerder dan wie ook – het enorme belang van zijn werk erkent, staat als een paal boven water.

Jo zorgt er met niet aflatende ijver voor dat de werken van Vincent op de juiste plekken komen te hangen. Ze verkoopt schilderijen, maar houdt er ook rekening mee dat de markt niet overvoerd raakt en ze weet belangrijke kunsthandelaren aan zich te binden door een schilderij van Van Gogh cadeau te doen of in bruikleen te geven voor tentoonstellingen. Ze maakt daarbij volkomen duidelijk welke schilderijen wel en welke niet verkocht mogen worden, en welke prijs ervoor gevraagd moet worden. Ook reageert ze altijd fel op kritieken in de pers over het werk van Van Gogh. In 1905 organiseert ze praktisch in haar eentje een grote overzichtstentoonstelling van Van Gogh in het Stedelijk Museum.

Niet alles in haar leven draait om Vincent. Zo krijgt Jo Bonger vijf jaar na de dood van Theo een intense, zij het korte, relatie met de kunstenaar Isaac Israëls en trouwt ze in 1901 met de kunstenaar Johan Cohen. Deze sterft in 1912. Verder is ze actief lid van de Sociaal Democratische Arbeiders Partij en van de Vereniging voor Vrouwenkiesrecht. En dan is daar natuurlijk nog de tweede Vincent, haar zoontje, met wie ze zeer een sterke, misschien al te sterke band heeft, zo laat Luijten overtuigend zien.

Ze sterft in 1925 en wordt begraven op Zorgvlied. In haar eentje. Een tiental jaren daarvoor heeft ze ervoor gezorgd dat Theo herbegraven wordt naast zijn geliefde broer Vincent in Arles. Met z’n tweetjes.

Alles voor Vincent. Het leven van Jo van Gogh-Bonger
Hans Luijten
Uitgeverij Prometheus
ISBN 9789044641660
Verschenen in september 2019

Bestelinformatie