In zijn Nawoord waarschuwt Koen Hilberdink de lezer. Boekenmanie. De geboorte van Johan Polak als uitgever is geen voorpublicatie, laat staan een synopsis van zijn grote biografie van Johan Polak, die hij in 2014 hoopt te presenteren. De biograaf behoudt zich het recht voor het roer bij nader inzien om te gooien. Atheneum-Polak & Van Gennep vierde in het najaar van 2012 evenwel zijn vijftigste verjaardag. Vandaar dit geschenk aan de lezer: negentig pagina’s naoorlogse literatuurgeschiedenis, waarin de contouren van een meeslepende biografie reeds aanwezig zijn.
Zijn liefde voor Leopold
Johan Polak, geboren op 28 november 1928, groeit op in de schaduw van de oorlog. Vader Semmy Polak – een liberale jood die zich herkende in het gedachtengoed van de Vrijzinnig-Democratische Bond van Pieter Jacobus Oud – en moeder Sara Schwarz – telg van een rijke ondernemersfamilie – maken zich weinig illusies over de ontwikkelingen in Duitsland, die zij nauwgezet volgen. ‘Ik heb alles, zeker van m’n achtste jaar af, heel bewust ondergaan,’ zegt Johan Polak later in een interview met Bibeb. Het familiekapitaal wordt, zekere voor het onzekere, bij Amerikaanse banken ondergebracht. Zijn vader sterft twee maanden voor het uitbreken van de oorlog. Johan en zijn moeder overleven, dankzij de hulp van Cook Brummer. Hij is, nadat het familiebedrijf door de Duitsers wordt geconfisqueerd, de ‘arische’ directeur van Polak & Schwarz. Brummer weet moeder en zoon Polak uit Westerbork te kletsen en zorgt voor een onderduikadres. Na de oorlog draagt hij de fabriek ongeschonden aan de familie over.
Met de poëzie van Jan Hendrik Leopold, een liefde voor het leven, maakt Johan Polak indirect kennis. Hij leest Herinneringen aan Leopold van Frederik Schmidt Degener en herkent zich in de eenzaamheid van de slungelachtige dandy, die in zijn Rotterdamse bovenwoning een teruggetrokken bestaan leidde, omgeven door klassieke letterkunde, waarin hij zo nu en dan bijles gaf. P.C. Boutens behoort eveneens tot zijn favoriete dichters. Polak koestert vooral Strofen en andere verzen uit de nalatenschap van Andries de Hoghe, vanwege de heimelijke homo-erotiek die hij in de bundel aantreft. Het kost hem na de bevrijding de grootste moeite het oeuvre van Leopold en Boutens op de kop te tikken, hij struint er de Amsterdamse antiquariaten voor af. De uitgeverijen kampen met geldgebrek. Polak woont op kamers bij Geert van Oorschot, aan de Herengracht 613. Van Oorschot is bereid de verzen van Leopold opnieuw uit te geven, maar heeft daar wel het nodige kapitaal voor nodig. Sara Schwarz verstrekt dat, ze is blij met de nieuwe passie van haar zoon. De oorlog heeft niet alleen een bres geslagen in zijn opleiding, maar ook in zijn psychische welbevinden. Hij komt met rare vriendjes thuis, zoals ene Rudy Kousbroek, die beweert dat hij de geesten van de vergaste familieleden rondom mevrouw Polak kan zien.
In de clinch met de experimentelen
Kousbroek groeit in de komende jaren uit tot zijn grootste criticaster. Polak moet weinig hebben van de experimentele dichters en hun tijdschrift Braak (een verwijzing naar The Waste Land van T.S. Eliot). Hij verwijt hen kennis van de traditie. In 1953 richt Polak het Amsterdams Tijdschrift voor Letterkunde op, waarin hij zich tegenover de Vijftigers positioneert. ‘Wij hebben derhalve ernstig bezwaar tegen die moderne stromingen die een vat vol nieuws lanceren op grond van een druppel kennis van zaken omtrent het laakbare oude.’ Kousbroek noemt hem een ‘babbelaar die maar beter kan zwijgen als het gesprek over poëzie gaat’ en Kouwenaar betitelt hem als ‘kunstvlo’ en ‘Boutens-snotteraar’. Zijn literaire ondernemingen stranden in ruzies en onderling gekrakeel. ‘Een oude herfst en een oud geluid,’ oordeelt Jan Greshof over Maupertuus, de opvolger van het Amsterdams Tijdschrift voor Letterkunde. De reputatieschade is groot. In 1958 weigert de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde zijn lidmaatschap.
Een mooie jongen
Het tij keert, als hij intensief gaat samenwerken met Rob van Gennep. ‘O, wat was Rob waanzinnig mooi, die staalslanke benen, die prachtige ogen […] Hij is hetero, ik heb nooit een verhouding met hem gehad maar ik ben helemaal gek van hem geweest en het heeft mijn leven beheerst.’ Wanneer in 1960 Polak & Schwarz met een Amerikaans bedrijf fuseert en Europees marktleider in de smaak- en geurstoffenindustrie wordt, beschikt Johan over genoeg geld om een uitgeverij te starten. Het literaire fonds dat Polak & Van Gennep opbouwt, is eigenzinnig, met oog voor de ambachtelijke kant van het vak. Wellicht herinneren de degelijke banden en klassieke typografie van zijn fonds hem aan de bibliotheek van zijn vader die tijdens de bezetting verloren is gegaan.
Polak gaf als uitgever vorm aan zijn heimwee naar een ongeschonden wereld.
Boekenmanie. De geboorte van Johan Polak als uitgever
Koen Hilberdink
Uitgeverij Athenaeum-Polak & Van Gennep
ISBN 9789025370008
Verschenen oktober 2012
