Brutus, kiezen tussen Vriend en Vaderland

Ruim 2000 jaar geleden, op 15 maart 44 v.Chr. om precies te zijn, werd in Rome een politieke moord gepleegd, misschien wel de beroemdste uit de geschiedenis. Voor de meeste mensen zal uit de schoolboekjes als kennis alleen nog zijn overgebleven dat het Julius Caesar was die werd vermoord en dat (Marcus Junius) Brutus een van de daders was. En o ja, dat Ceasars laatste woorden waren: “Ook gij, Brutus?”.

Historica Kathryn Tempest schetst in haar boek Brutus, de nobele samenzweerder een portret van wie de flaptekst noemt ‘’s-werelds beroemdste moordenaar’. Wie was die Brutus, wat waren zijn motieven om mee te doen in het complot tegen Caesar, de man waar hij grote delen van zijn carrière en in zekere zin ook zijn leven aan te danken had? En wat was hij nog meer behalve een van de moordenaars van Caesar?

Tempest belooft in de inleiding dat ze haar boek aantrekkelijk zal maken voor iedereen, ongeacht de kennis waarmee lezers eraan beginnen. En die belofte maakt ze waar. Voor hardcore classici biedt ze, naast haar goed onderbouwde visie op Brutus, een indrukwekkende bibliografie en notenapparaat. Ze zet ook nog in grote lijnen de geschiedenis van de Romeinse republiek neer (ongeveer 509 – 31 v.Chr.). Alle weggezakte schoolkennis over Consuls, Triumviraten, Veni, vidi, vici en Alea iacta est wordt vakkundig opgehaald en opgepoetst, zodat een helder beeld ontstaat van de Romeinse republiek in haar nadagen, de dagen van Caesar en Brutus.

Jeugd

We weten weinig van de jeugd, of zelfs maar de geboorte van Brutus (zijn geboortejaar wordt geschat tussen 85 en 78 v.Chr.). Tempest citeert, met instemming, een collega die met hetzelfde probleem zit bij een biografie over Plutarchus: ‘Iedereen merkt het als een groot man overlijdt; het is moeilijker op te merken wanneer er een geboren wordt. ‘ We lezen pas echt iets over Brutus in de verschillende bronnen, zoals de brieven van Cicero, als hij zich al een positie aan het verwerven is in de Romeinse politiek. Brutus profileert zich in het publieke debat van die tijd als afstammeling van Lucius Brutus. Deze Brutus stond aan de basis van de Romeinse republiek door het ten val brengen van koning Tarquinius Superbus. Die claim ligt wat ingewikkeld omdat Lucius Brutus zijn beide zoons liet onthoofden toen zij probeerden de afgezette koning weer op de troon te zetten. Maar omdat het in Rome gebruikelijk was om je afkomst wat op te poetsen werden er geen vragen gesteld bij deze ‘claim to fame’ van Brutus.
Door de bevolking van Rome werd hij aangesproken, met name in de maanden voor de aanslag op Caesar, op zijn boodschap dat hij stond voor de republiek en die wilde verdedigen tegen alleenheersers.
Caesar was in de laatste maanden van zijn leven geen koning maar wel heer en meester in Rome. Hij had zich laten benoemen tot ‘dictator perpetuo’ (dictator voor het leven), terwijl dat eigenlijk een functie was voor kortstondige noodsituaties. Feitelijk was Rome dus weer terug bij een staatsinrichting met één man die de dienst uitmaakte.
Tempest omschrijft mooi hoe Brutus op zijn werk en onderweg naar zijn werk werd geconfronteerd met graffiti waarin hij werd opgeroepen actie te ondernemen: “Brutus, slaap je?”, “jij bent geen Brutus”, “Brutus, ben je omgekocht?”, “Jij bent geen afstammeling van Hem”.

Oordeel

Volgens Tempest was het deze druk van de publieke opinie die Brutus ertoe bracht zich aan te sluiten bij het complot tegen de alleenheerser Caesar. Daarmee koos hij dus voor zijn idealen en niet voor zijn goede relatie met Caesar. Die keuze maakt het volgens Tempest zo moeilijk – maar tegelijkertijd zo interessant- om een oordeel te geven over Brutus.

Om dat uit te leggen geeft ze allereerst aan hoe lastig het sowieso is om een oordeel te geven over gebeurtenissen en personen in de klassieke oudheid. Er zijn weinig bronnen bewaard gebleven. De bronnen die er nog wel zijn, zijn nooit objectief en vaak ook pas later geschreven.
Zo is eerste biografie van Brutus geschreven door Plutarchus in de tweede eeuw na Chr., dus meer dan 200 jaar na de moord op Caesar.
Er zijn wel flarden bewaard gebleven van eerdere stukken over Brutus, maar die zijn geschreven in een tijd dat iedereen in Rome allang gewend was aan het Keizerrijk. De algemene mening was toen dat de Republiek rond 44 v.Chr. sowieso zijn langste tijd had gehad.

De moord op Caesar, Vincenzo Camuccini (circa 1786)

Vanuit dat perspectief redde Brutus dus niet de republiek door een tiran te vermoorden. Hij had de Vader des Vaderlands vermoord, waardoor het Romeinse Keizerrijk, dat er anders ook onvermijdelijk was gekomen, nu pas na een bloedige burgeroorlog tot stand kwam. Die burgeroorlog – tussen Marcus Antonius, bondgenoot van Caesar, de latere keizer Augustus en de complotplegers onder leiding van Brutus – zou in 42 v.Chr. leiden tot de dood van Brutus.

William Shakespeare, diezelfde die Caesar zo mooi “ook gij, Brutus” liet zeggen, legt Marcus Antonius de volgende lovende woorden in de mond over Brutus, gesproken boven diens lichaam:

Dit was de nobelste Romein van allen,
Want elk der samenzweerders, buiten hem
deed wat hij deed uitgunst jegens Caesar
Hij sloot, alleen uit eerlijke overtuiging
En voor een ieders heil zich bij hen aan

Droogjes constateert Tempest dat het onwaarschijnlijk is dat Marcus Antonius zich werkelijk zo over zijn tegenstander heeft uitgelaten. Toch, zegt ze, lijkt het sentiment dat Shakespeare verwoordt, een bepaalde houding tegenover Brutus te vertegenwoordigen die er kennelijk vanaf het begin is geweest. Dat hij zich in zijn hele carrière had uitgesproken als verdediger van de republiek en om dat waar te maken iemand moest vermoorden die hem hielp en hem toch nog als een vriend zag, maakt hem meer tot een tragische held dan een kille moordenaar. Is dat terecht? We zullen het nooit weten, stelt Tempest – hoewel ze gezien de ondertitel van haar biografie neigt naar een ja.

We weten niet hoeveel samenzweerders betrokken waren bij de moord op Caesar, sommige bronnen spreken van tachtig, andere komen niet verder dan veertien. Maar hoeveel het er ook waren, Brutus stelt hen, twee millennia na dato, allemaal in de schaduw. Volgens Tempest omdat uit zijn levensgeschiedenis twee vragen opdoemen die tijdloos zijn.
Vraag 1: is vriendschap belangrijker dan je idealen?
Vraag 2: is een politieke moord te rechtvaardigen?

Zowel de geïnteresseerde leek als de diehard classicus krijgen echt waar voor hun geld. En stof tot nadenken. Geen slechte score voor een biografie.

Brutus, de nobele samenzweerder
Kathryn Tempest
Uitgeverij Omniboek
ISBN 97894011915069
Verschenen in maart 2019