‘Een mens geaard zoals ik is altijd en werkelijk overal volledig eenzaam,’ schreef Klaus Mann in een brief aan Paul Geheeb, de directeur van het internaat waarin hij op dat moment vertoefde. Hij was zestien en lag in de knoop met zijn homoseksualiteit. Klaus koesterde zijn isolement, een romantische eenling. Hij verafschuwde de jeugdbewegingen die in de jaren twintig als paddenstoelen uit de grond schoten en herkende, als we zijn memoires mogen geloven, daarin al snel de voorafschaduwing van de Hitlerjugend. ‘De opschepperige zelfverheerlijking van de jeugd als een idealistisch, revolutionair programma, het poneren van een bepaalde biologische fase als autonome levensvorm: alleen in Duitsland was iets dergelijks mogelijk. Hoe karakteristiek, hoe gevaarlijk Duits is die mengvorm tussen systematiek en vaagheid, vanuit revolutionair elan en kwaadaardig obscurantisme, die wij kenmerkend vinden voor de jeugdbeweging,’ schrijft hij in Der Wendepunkt. Erika was anders. Zij omringde zich graag met vrienden en wilde in het middelpunt van de belangstelling staan, vaak tot afschuw van de jongere garde – Golo en Moni hadden moeite met de aandachttrekkerij van hun oudste zus. Margreet den Buurman schreef een dubbelmonografie: Erika en Klaus Mann. Leven langs de bühne.
De zoon van
Het keerpunt in het leven van Klaus en Erika Mann was de opkomst van het nationaalsocialisme in Duitsland. Het scheidingsjaar was 1929, toen Klaus Mann zich nadrukkelijk ging uitspreken tegen de bruinhemden in de straten van zijn geliefde München. In Der Wendepunkt komt een merkwaardige passage voor, waarin Mann beschrijft hoe hij Hitler een half jaar voor de machtsovername in een tearoom drie aardbeiengebakjes achter elkaar ziet verorberen. De ‘infantiele vraatzucht’ en het uiterlijk van de Führer doen hem denken aan de beruchte seriemoordenaar Fritz Haarmann. ‘Zoiets komt nooit aan de macht! […] Je bent een nul, Schicklgruber.’ Een misrekening. Op 30 januari 1933 werd Hitler als de nieuwe rijkskanselier aan het Duitse volk gepresenteerd, op 10 mei vond op de Opernplatz in Berlijn de boekverbranding plaats. Het werk van Thomas, Heinrich en Klaus Mann werd aan de vlammen prijsgegeven.
Klaus zocht een veilig heenkomen in Amsterdam, waar hij voor Queriodo een literair tijdschrift opzette, Die Sammlung. Hij wist de crème de la crème van de Europese literatuur aan zich te binden. Als het er op aankwam, maakte hij graag gebruik van zijn naamsbekendheid als ‘zoon van’; tijdens hun tournee door de Verenigde Staten in 1929 afficheerden Klaus en Erika zich als The Mann Twins. Klaus haalde zich met het eerste nummer echter de woede van zijn vader op de hals toen Die Sammlung – tegen alle afspraken in – een uitgesproken antifascistische signatuur bleek te hebben. Ook Stefan Zweig voelde zich door zijn bijdrage aan het tijdschrift in verlegenheid gebracht. Zij hadden, in weerwil van de manifestaties van de nazi’s, nog een lezerspubliek in Duitsland. Joseph und seine Brüder stond op het punt van verschijnen en in een brief aan zijn zoon maakte Thomas Mann minzaam duidelijk dat hij de belangen van zijn vriend René Schickele had geschaad. Die zag zijn voorpublicatie in de Vossischen Zeitung in gevaar gebracht. ‘Hij zou daarmee 20.000 Frs. verliezen, vierduizend mark, waarvan hij met de zijnen een heel jaar kan leven.’ Klaus boeide dat niet. In een brief aan Stefan Zweig antwoordde hij: ‘Op wie kunnen wij rekenen wanneer al degenen die wij het meest hebben vertrouwd ons laten zitten, vanuit consideratie met een ‘Duitse markt’?’ Volgens Klaus mocht met het nieuwe regime niet geschipperd worden: wie bleef, was fout. In zijn bekendste werk, Mephisto, voerde hij de acteur Hendrik Höfgen ten tonele, die zijn ziel aan de nazi’s verkoopt, voor een glanzende carrière in het Derde Rijk. Het hoofdpersonage was onmiskenbaar gemodelleerd naar Gustaf Gründgens, die Klaus en Erika in 1925 leerde kennen. De rijzende ster van het Duitse theater regisseerde het eerste toneelstuk van Klaus Mann, Anja und Esther, en trouwde een jaar later met Erika, die de rol van de lesbische Anja op zich had genomen. Het huwelijk was gedoemd te mislukken. Gründgens, homoseksueel, ergerde zich aan de luxe levensstijl van Erika Mann. De kruidenierszoon had altijd moeten sappelen. Gründgens onderhield zijn ouders, in plaats dat hij door hen onderhouden werd. Hij bracht het bevoorrechte milieu van zijn voormalige kompanen tegen hen in stelling. In 1941 produceerde Gründgens een film over Wilhelm Friedemann Bach, de oudste zoon van Johann Sebastian, die gedoemd was in de schaduw van zijn vader te leven. Het merendeel van de Exil-auteurs had zich toen al in de Verenigde Staten gevestigd, in Hollywood, waar werk te vinden was. Klaus trachtte met financiële hulp van zijn vader een nieuw tijdschrift uit te geven, Decision, maar zijn levensstijl begon zijn tol te eisen. Verslaafd aan heroïne, morfine, Benzedrine en cocaïne werd hij een nachtbraker die pas tegen de namiddag zijn bed verliet. Het tijdschrift ging aan mismanagement ten onder. Zijn eerste zelfmoordpoging had Klaus Mann toen al ondernomen.
‘Ik heb het weer geprobeerd’
De gedachte aan zelfmoord manifesteert zich al vroeg in zijn dagboeken. Het leven is voor hem draaglijk bij de gedachte dat hij er te allen tijde een einde aan kan maken, zo stelt Margreet den Buurman. Voor zijn directe omgeving legt Klaus andere maatstaven aan. De zelfmoord van Stefan Zweig en diens echtgenote shockeert hem, zoals de hele emigrantengemeenschap in Californië. Hij vindt de zelfgekozen dood van Zweig een triomf van het barbarendom, die van het nazisme op een ogenschijnlijke levensgenieter en vrijdenker. Naarmate het bestaan van Klaus Mann meer beheerst werd door zijn verslavingen, namen de depressies toe. In het voorjaar van 1949 noteert hij in zijn dagboek: ‘I am not going to continue these notes. I do not wish to survive this year!’ Tezelfdertijd werkte hij in Amsterdam aan de vertaling van The Turning Point, hij becommentarieerde het naoorlogse Europa in Ordeal of the European Intellectuals en berichtte zijn familie dat het goed met hem ging. Het ging niet goed. Op 21 mei 1949 nam Klaus Mann een overdosis slaappillen in, zijn ‘twin’ Erika verweesd achterlatend.
In de dubbelmonografie van Margreet den Buurman komt Klaus onmiskenbaar beter uit de verf dan Erika, zijn gemankeerde persoonlijkheid staat centraal. Den Buurman moet het niet hebben van eigen onderzoek, het verhaal dat zij vertelt is vrij bekend en richt zich op een breed publiek, wat niet wil zeggen dat Erika en Klaus Mann. Leven langs de bühne oppervlakkige kost is. Ze kiest zorgvuldig haar citaten, weet het leven van Erika en Klaus Mann in de historische context van de twintigste eeuw te plaatsen en heeft een grote affiniteit met de Manns. Margreet den Buurman publiceerde eerder over Thomas en Heinrich. Deze dubbelbiografie van Erika en Klaus Mann is een mooie aanwinst in die reeks.
Erika en Klaus Mann. Leven langs de Bühne
Margreet den Buurman
Uitgeverij Aspekt
ISBN 9789461531117
Verschenen februari 2013
