Jacques van Marken en de verzoening van Arbeid en Kapitaal

Toen Jacques van Marken in 1869 directeur werd van de Nederlandsche Gist en Spiritusfabriek (NG&SF) die hij in Delft had opgericht, streefde hij naar een ‘verzoening van Arbeid en Kapitaal’. Zijn werknemers moesten het goed hebben. De aandeelhouders waren voornamelijk uit de vriendenkring van zijn vader afkomstig, de vrijzinnige predikant Jacob Cornelis van Marken, en ondersteunden schoorvoetend zijn vooruitstrevende beleid. Van Marken was opgevoed met het idee dat hij de talenten die hij van zijn Schepper had meegekregen te gelde moest maken. En dat niemand voor zichzelf leefde. Een ideale voedingsbodem voor het sociale ondernemerschap dat Jacques van Marken in de tweede helft van de negentiende eeuw gerealiseerd heeft.

De eerste sociaal ondernemer van Nederland

Jan van der Mast schreef een vuistdikke biografie van Jacques van Marken en gaf die als ondertitel ‘De eerste sociaal ondernemer van Nederland’ mee. Van Marken was in verschillende opzichten een pionier: hij stond aan de wieg van de ondernemingsraad, de winstdeling, de ongevallenverzekering, de winkelcoöperatie, het prestatieloon en arbeidsarbitrage binnen het bedrijfsleven.

Zijn meest zichtbare prestatie is wellicht de stichting van het Agnetapark in Delft. Een tuindorp, aangelegd door Louis Paul Zocher, van 78 degelijke en bovenal gezonde arbeiderswoningen. Van Marken liet zich inspireren door de Cité Ouvrière in de Elzas, waar Jean Dolfuss met elf andere industriëlen een sociaal paradijs voor hun werknemers hadden gebouwd. Het Agnetapark kende eigen schooltjes, een speelplaats voor de kinderen, een coöperatieve winkel en een gemeenschapshuis met leeszaal. De oecumenische kerk kreeg Van Marken niet van de grond. Monseigneur Bottemans, bisschop van Haarlem, lag dwars. Tot groot verdriet van zijn vader was Van Marken zelf toen al van zijn geloof gevallen.

Jacques Van Marken probeerde zijn collega-ondernemers in binnen- en buitenland te overtuigen van de urgentie van de Sociale Kwestie.  ‘Zij zal onvermijdelijk tot een uitbarsting komen; het is dus zaak erop voorbereid te zijn.’ Hij hield lezingen in Londen en Parijs, en nam deel aan verschillende gremia, zoals het Comité ter bespreking van de Sociale Questie. Van het socialisme moest hij weinig weten. Een rancuneleer. De voormannen van de arbeidersbeweging in Nederland, Ferdinand Domela Nieuwenhuis voorop, vonden op hun beurt Van Marken een wolf in schaapskleren. Carel Gaemers, een voormalige werknemer van Van Marken: ‘Ik raad elke patroon aan, die een lesje wil krijgen in het uitzuigen van het volk, bij Van Marken in de leer te gaan.’

Dubbelleven

In ieder geval leidde Van Marken  een dubbelleven. Zijn huwelijk met Agneta Matthes bleef kinderloos. Van Marken stichtte een gezin met zijn maîtresse, de bevallige Maria Eringaard, voor wie hij in Rotterdam een riant onderkomen financierde. Daar kwam hij zijn kroost regelmatig bezoeken, als een huisvader die terugkwam van zijn werk. Nadat Agneta de buitenechtelijke relatie had ontdekt, besloot ze de schone schijn hoog te houden. Voor de arbeiders in het park was zij intussen als een moeder. Die boodschap werd in ieder geval breed uitgedragen tijdens de feesten en ommegangen in het park. ‘Zijt zeker, dat hier ieder kind / U als zijn eigen moeder mint,’ zo klonk het in het parklied.

Behalve een schuinsmarcheerder was Van Marken ook een morfinist. Hij kreeg het middel in 1885 toegediend, toen hij geplaagd werd door nierkolieken. De afkickpogingen die hij sindsdien in verschillende Europese sanatoria ondernomen heeft, mislukten keer op keer. Jacques van Marken verliet in de nacht van 8 op 9 januari 1906 het ondermaanse als een junkie, de medaille van de Wereldtentoonstelling in Parijs omklemmend. Hij vond troost in de inscriptie van het kleinood. ‘De stervende geeft het eeuwige licht bestendig over aan de komende.’ Floor Wibaut heeft in zijn memoires nooit getwijfeld aan de goede bedoelingen van de beste man.  

Verzorgen, verzekeren, verheffen, verbinden

Jan van der Mast vertelt het onstuimige levensverhaal van Jacques van Marken met verve, daar is niets mis mee. Ik heb zijn biografie met veel plezier gelezen. Moeite heb ik met de historische context van het ondernemerschap van Van Marken in deze biografie. Van Marken wordt wel heel erg in het zonnetje gezet als een voortrekker die bijkans in zijn eentje de contouren van de verzorgingsstaat heeft bedacht. Volgens Van der Mast had Van Marken zo de auteur kunnen zijn van het WRR-rapport uit 2006, waarin ‘verzorgen, verzekeren, verheffen en verbinden’ de vier pijlers van de verzorgingsstaat worden genoemd. Die slogan ‘vat het gedachtegoed van Van Marken treffend samen – of zou zo uit zijn kroontjespen kunnen zijn gevloeid,’ aldus Van der Mast. Die pluim is, op zijn zachtst gezegd, iets teveel van het goede.
Van der Mast noemt weliswaar collega’s als Sam van den Bergh en Charles Stork, maar maakt nergens duidelijk dat Van Marken tot een generatie ondernemers behoorde die het hart op de goede plek had. Ons land  is in de negentiende eeuw voor een belangrijk deel vormgegeven door sociaal-liberalen als Samuel Sarphati (1813-1866) en Nicolaas Tettenrode (1816-1894). Van Marken was geen roepende in de woestijn, laat staan ‘de eerste sociaal ondernemer van Nederland’.

Jacques van Marken. De eerste sociaal ondernemer van Nederland
Jan van der Mast
Nieuw Amsterdam
ISBN 9789046820964
Verschenen in maart 2019

Bestelinformatie