In de afscheidsrede die ze op 29 april 2013 houdt ter gelegenheid van haar troonsafstand, benoemt koningen Beatrix de grote betekenis die prins Claus voor haar en haar zonen had. ‘Onze zonen heeft hij jong geleerd een open oog te hebben voor ontwikkelingen in de maatschappij en noden in de wereld. Zo heeft Prins Claus ook ons Huis dichter bij de tijd gebracht.’ Met de woorden, ‘ons Huis’, plaatst ze zichzelf en de nieuwe koning Willem-Alexander in een traditie die de nerveuze voorbereidingen voor de kroning, de breed uitgemeten opvattingen over de nieuwe koning en koningin in de pers, ver overstijgt. Een traditie die haar verbindt met Willem I (1772-1843) die op 30 november 1813 in Scheveningen landde en koning der Nederlanden werd.
De dynastie
In de biografie die Jeroen Koch over Willem I schreef –het eerste deel van een serie van drie over de koningen Willem I, II (door Jeroen van Zanten) en III (door Dik van der Meulen) – komt de aanduiding ‘ons Huis’ veelvuldig voor. Dat is begrijpelijk, want – zoals Koch stelt – ‘geboren worden in de Oranjefamilie betekende geboren te worden in een dynastie. Traditie, plichten en toekomst van het Huis drukten meteen op de schouders.’ ‘Het huis’ blijkt een ingewikkelde constructie van connecties van de Oranjes met vele Europese vorstenhuizen. Opmerkelijk is dat het veel sterker verbonden is met de Oranje-dynastie dan met de grondgebieden waarvoor de Oranje-familie verantwoordelijk is. Als zij door de inval van de Fransen in 1795 de Nederlanden kwijtraken, zet Willem Frederik zijn dynastie voort in de gebieden die hem door de Vrede van Amiens en het Verdrag van Parijs toevallen: Fulda, Corvey, Dortmund en Weingarten. Wanneer hij jaren later koning der Nederlanden wordt, gebruikt hij de bestuurlijke ervaring die hij daar heeft opgedaan bij de vormgeving van zijn koningschap. Als België en Nederland in 1830 gescheiden verder gaan, wordt voor België een nieuwe koning gezocht en is Willem I koning van een gehalveerd koninkrijk.
Een veelzijdige biografie
Een grote verdienste van Koch is dat hij de geschiedenis van de Nederlandse vorsten helder plaatst in de Europese geschiedenis. Zo laat hij zien dat de Franse Revolutie en het lot dat de Franse koninklijke familie ondergaat, in de Nederlanden grote gevolgen heeft. Wilhelmina van Pruisen (de moeder van Willem I) die een belangrijke rol speelde in de contrarevolutie van 1787 en Willem Frederik die de soldaten strenge tucht oplegt, zijn immers niet populair bij de bevolking.
Ook toont Koch de onthutsende pogingen tot onderhandeling van Willem Frederik met Napoleon, waarbij hij zijn bondgenootschap met de koning van Pruisen, een familielid, verloochent. Uiteindelijk raakt hij de nieuw verkregen gebieden kwijt en wijst Napoleon hem koel terecht: ‘Uwe hoogheid vertelt me in zijn brief dat hij geen heer en meester was over zichzelf en dat hij daarom niet vrij was zelf te beslissen niet de strijd me mij aan te binden. Uwe Hoogheid zal het mij derhalve niet euvel duiden wanneer ik in Fulda een vorst wens die wél heer en meester is over zichzelf en die in staat is met mij in vrede te blijven leven.’
Daarnaast is de biografie van Willem I een boek over Nederlandse geschiedenis. We zien hoe de Britten Willem Frederik als koning Willem I van de Nederlanden in het zadel helpen vanwege het verlangen naar een sterkere staat ten noorden van Frankrijk, een idee dat uiteindelijk niet te handhaven blijkt. Graaf Mier schrijft: ‘De koning had tranen in de ogen toen hij het had over de ondankbaarheid van de stad Brussel, na alles wat hij gedaan had voor haar welvaart en verfraaiing. Ik had echt medelijden met hem. Zijn gezicht was helemaal ingevallen. Niets was er over van die zelfverzekerde man, van die licht spottende verschijning. Men zag goed dat hij zich vernederd voelde.’
We maken kennis met de bestuurlijke gedrevenheid van de koning, de audiënties die hij organiseert om zijn volk te horen, met zijn wens de verpaupering terug te dringen door in Drenthe de zogenaamde vrije koloniën in te richten waaronder Frederiksoord, Willemsoord en Wilhelminaoord , met de initiatieven die hij nam kanalen te laten graven om de handel te faciliteren en met de rol die hij speelt tijdens de Afscheiding van de gereformeerden van de Nederlands Hervormde Kerk.
We zien hoe Willem I worstelt met de constitutionele monarchie. ‘Was de natie van de koning of was de koning van de natie, van het volk […] Voor Willem I was maar één antwoord mogelijk: de natie was van de koning, providentieel en staatsrechtelijk […] Toen Willem Frederik […] niet langer op zijn eigen voorwaarden koning kon zijn, trad hij af. ‘
Een veelzijdige familie
Kochs biografie is eveneens van grote waarde, omdat die Willem I en zijn familieleden tot leven brengt. Dat doet hij niet alleen door de familierelaties te belichten en de politieke situatie waarmee ze dikwijls volledig verweven zijn, maar ook door veelvuldig te citeren uit de brieven die door de familieleden onophoudelijk worden geschreven. De auteur kiest prachtige fragmenten, die dikwijls voor zich spreken. Zo leren we stadhouder Willem V en Wilhelmina van Pruisen, de ouders van Willem I, kennen in brieffragmenten als: ‘U kunt zich mijn verbazing en blijdschap niet voorstellen, mijn allerliefste Moeder, toen ik het kistje openmaakte en er een portret van mijn broer aantrof. Geschilderd door wie? Door mijn goede en lieve Moeder. Nee, U kunt zich mijn plezier niet voorstellen en ik weet niet met welke woorden ik U mijn erkentelijkheid en vreugde kan laten blijken ’ Met zijn zuster Louise heeft Willem Frederik een hechte band. Zijn broer Frederik overlijdt op vijfentwintig jarige leeftijd aan oorlogsverwondingen.
Ook maken we kennis met zijn vrouw Mimi (een tweede Wilhelmina van Pruisen) met wie hij blijkens een brief aan zijn ouders vurig verlangt te trouwen: ‘Trouwens, mijn lieve vader, waarom mij zo lang laten smachten? U was veel jonger toen U trouwde’ en lezen we over haar eerste zwangerschap in een brief aan Louise: ‘U hebt waarlijk ongelijk, mijn lieve zus, u niet zo vet te mesten als Mimi (…) Ze maakt het prima en begint al een aardige buik te krijgen, maar die zal toch verdwijnen en ergens in de eerste dagen van december, denk ik, heeft ze haar gewone figuur weer.’ Ook ontmoeten we Willems kinderen, de toekomstige Willem II, de ‘held van Waterloo’ met wie Willem I een moeizame verhouding heeft en die later aandringt op zijn aftreden, diens echtgenote Anna Paulowna en hun kinderen, Frederik en Marianne met hun gezinnen en de vroeg gestorven Pauline.
Zijdelings noemt Koch Willems tweede gezin waarvan het bestaan bij het verschijnen van de biografie tot ophef leidt . Hij verwekt vier kinderen bij Maria Dorothea Hoffmann van wie de eigenlijke naam wellicht luidde. Des te opmerkelijker omdat hij na het overlijden van zijn echtgenote Mimi in 1841 niet met haar, maar met een andere hofdame, Henriette d’Oultremont, trouwt. Julie von der Goltz verlaat het hof met een zenuwcrisis en overlijdt kort erna. Wellicht stof voor een historische roman die de vele historische fictie over het Britse koningshuis gemakkelijk naar de kroon kan steken.
Een veelzijdig lezerspubliek
Misschien wel de grootste verdienste van de biografie van Koch is dat die weliswaar wetenschappelijk is en de moeite waard voor collega historici, maar dat er ook voor geïnteresseerden met minder historische kennis veel te genieten is. Bijvoorbeeld voor hen die zich tijdens het lezen van biografieën van Britse en Franse vorsten realiseren dat het Nederlandse vorstenhuis er toch maar bekaaid af komt. Of voor bezoekers van één van de Nederlandse paleizen die zich afvragen wie nu precies “de dochter van…” is. En ook voor degenen voor wie de vaderlandse geschiedenis vooral wordt bepaald door vage aanduidingen als koning-koopman of de schoolplaten van ‘Goejanverwellesluis’ en de ‘landing bij Scheveningen’ van Isings.
Het is een biografie waarvan je je afvraagt waarom die niet veel eerder geschreven is. Een boek dat zelfs tot de aarzelende gedachte leidt of koning Willem-Alexander een goede keuze maakte door geen Willem IV genoemd te willen worden. We weten dat hem dat deed denken aan Bertha 38, de koe die een eigen facebook-pagina kreeg. Het is echter maar de vraag of hij ‘zijn Huis’ er recht mee doet.
Koning Willem I
Jeroen Koch
Uitgeverij Boom
ISBN 9789461051844
Verschenen maart 2014
Bestelinformatie
Bestel hier als hardcover bij bol.com (€ 39,90)
Bestel hier de hele serie bij bol.com (€ 79,90)
