Václav Havel volgens Micháel Žantovský

Micháel Žantovský, de voormalige woordvoerder van de Tsjechische president Václav Havel, schreef een biografie over de man die bekend stond als het morele geweten van Europa.
Havel brak in 1963 door met Het tuinfeest, een hilarische pastiche op het communistische regime. De 140 zitplaatsen in het Praagse Balustradetheater waren iedere avond uitverkocht. In de foyer werden de bezoekers op de typogrammen van Havel getrakteerd, grafische gedichten met teksten als “we zullen de oorlogshitsers onder/ de kloten trappen/ tot ze druipen van het bloed.” Hij wilde met Miloš Forman Het slot van Kafka verfilmen, maar kreeg geen toestemming van de autoriteiten. Wel kwam er een congres over Kafka tot stand, dat als een prelude wordt gezien van de lente die op het punt stond te ontluiken. “Het lijkt vaak alsof de belangrijkste slagen van de laatste twee eeuwen zijn geleverd in theaters, collegezaal en tribunes, en niet op slagvelden of in parlementen,” merkt Micháel Žantovský over “de literaire onderstroom” in de Tsjechische geschiedenis op. Havel continueerde zijn succes met Het memorandum, waarin hij de paradigma’s van de existentialisten – vervreemding, het absurde, depersonalisatie – als symptomen van een corrupt regeringssysteem gebruikt.

De Praagse lente van Václav Havel

Inmiddels rommelde het in het Centraal Comité van de Communistische partij. Tijdens de oktobervergadering van 1967 leverde de partijleiding openlijk kritiek op de Moskouse stroman Antonín Novotný. In januari van het daarop volgende jaar kwam Alexander Dubček aan het roer te staan, de man die de Tsjechen en Slowaken “het socialisme met een menselijk gezicht” wilde geven. Havel was beducht voor de radicale retoriek van de “praatrevolutie” en legde een “overdreven nuchterheid” tijdens de detente aan de dag. Zijn derde stuk in het Balustradetheater, De toegenomen moeilijkheid van concentratie, was meteen zijn meest apolitieke. Voor het eerst bleven de bezoekers weg. Zij hadden andere dingen aan hun hoofd dan de huwelijkse ontrouw van hoofdpersoon Huml. In de nacht van 20 op 21 augustus 1968 maakten 150.000 manschappen van het Warschau Pact een einde aan de Praagse Lente. Er trad een periode van “normalisatie” in – twintig jaar van onderdrukking, waarin de censuur werd hersteld. Een permanente bezettingsmacht van de Sovjet-Unie moest het stoutste jongetje van de klas voortaan in het gareel houden. Het land “zakte langzaam weg in een groot moeras van zinloosheid en depressiviteit,” aldus Žantovský. Havel verwerkte de existentiële crisis in Het berghotel, “een stuk waarin niets gebeurt”. Er is alleen de chronische angst op een ochtend gearresteerd te worden, zoals zijn Praagse lotgenoot Josef K. overkomen is. Ook nam Havel het op voor de The Plastic People of the Universe, een rockband die zijn naam had ontleend aan een nummer van Frank Zappa. Op 16 maart 1976 werden de leden en de manager gearresteerd. Havel schreef een open brief aan Heinrich Böll in de Frankfurter Allgemeine en deed daarin een oproep in het geweer te komen voor de “langharigen”. De brief was de opmaat tot Charta 77, de burgerbeweging in Tsjecho-Slowakije die het communistische regime wilde houden aan de respectering van de mensenrechten.

Charta 77

Als boegbeeld en initiatiefnemer van Charta 77 komt Havel in conflict met het communistische regime en wordt in het voorjaar van 1977 gearresteerd. Hij verklaart dat zijn “goedbedoelde initiatief” door de westerse media is misbruikt om het communistische regime in diskrediet te brengen. Twee weken later doet hij er nog een schepje bovenop. Voortaan zou hij zich verre houden van “het opzetten of organiseren van collectieve initiatieven of publieke verklaringen of te handelen namens andere personen.”
Heel de natie vergeeft Havel zijn knieval. Zijn wapenbroeders begrijpen dat die onder druk van de machthebbers tot stand is gekomen. Het regime zelf ziet in zijn schuldbekentenis een leugentje om bestwil. De groenteboer, die zijn waar aanprijst met het bord “Arbeiders aller landen, verenigt u!”, gelooft ook niet echt in die slogan, maar dat hoeft ook niet van de autoriteiten. Zolang hij dat bord maar ophangt. Havel schrijft kort na zijn vrijlating De macht van de machtelozen. De parabel van de groenteboer moet daarin duidelijk maken dat het posttotalitaire systeem gedijt bij gratie van de leugen. “Individuen hoeven de leugen niet te accepteren. Het is voor hen genoeg dat ze hebben geaccepteerd dat ze ermee en erin leven. Want hierdoor bevestigen individuen het systeem, bevredigen ze het systeem, maken ze het systeem, zíjn ze het systeem.” Ze raken vervreemd van hun authentieke bestaan, hun “leven in waarheid”. Havel roept zijn landgenoten op een “parallelle polis” te stichten, een begrip dat hij heeft ontleend aan de katholieke filosoof Václav Benda. Open universiteiten, thuistheaters, achtertuinexposities, onafhankelijke contacten tussen gelijkgestemden zijn een leefbaar initiatief voor de staatsopera van 1-meivieringen en Internationale Studentendagen. Deze vorm van dissidentie – geweldloos, ontmaskerend – zal de socialistische heilstaat vroeg of laat ten val brengen. Die antwoordt met gepaste middelen. De autoriteiten schilderen Havel af als een miljonairszoon die de socialistische republiek nooit vergeven heeft dat zij in 1948 zijn familiebezit heeft geconfisqueerd. (De vader van Havel was oprichter en eigenaar van de fameuze Barrandov filmstudio’s, het “Hollywood van het Oosten”). De geheime dienst schaduwt zijn buitenwoning in Hrádeček dag en nacht en intimideert de bezoekers. Op 29 mei 1979 wordt Havel voor de tweede keer gearresteerd en veroordeeld tot vierenhalf jaar gevangenisstraf. De autoriteiten, bevreesd voor de internationale reactie, bieden hem een uitweg door een theaterbeurs in New York te accepteren. Die is tot stand gekomen op initiatief van zijn vriend Miloš Forman, waarmee hij op het internaat had gezeten. Havel weigert. Hij is als de dood voor een tweede moment van morele zwakte. Iedereen had hem die eerste vergeven, hij vergaf alleen zichzelf niet.

Fluwelen revolutie

Václav Havel groeide uit tot het morele icoon van de natie en kwam nauwelijks toe aan zijn ware roeping, het schrijverschap. Hij verlangde ernaar uit de schijnwerpers te treden, maar “de voortdurende pesterijen verhinderen mij mijn plan uit te voeren.” In januari 1989 werd hij weer gearresteerd, tijdens een demonstratie op het Wenceslausplein in Praag. Jan Palach had zich daar na het neerslaan van de Praagse Lente in brand gestoken. De roep om de vrijlating van Havel werd de spil van een burgerbeweging die tijdens de fluwelen revolutie van november 1989 zou leiden tot de val van het regime. Een maand later koos het overgebleven parlement Havel tot president. In het machtsvacuüm tussen het oude en nieuwe bewind moest een politiek systeem worden bedacht dat schoon schip maakte met het verleden. Havel wilde een districtenstelsel, vanwege de directe relatie tussen kiezer en gekozene, maar Tsjecho-Slowakije kreeg een systeem van evenredige vertegenwoordiging. De nieuwe machthebbers verankerden het recht van vereniging, maar voorzagen niet in de mogelijkheid van federatieve partijen, die op zouden komen voor de belangen van Tsjechen èn Slowaken. De eerste buitenlandse reis van de kersverse president leidde naar München, waar zijn land vanwege de lieve vrede ooit aan Hitler was weggegeven. Ook die keuze was tegen het zere been van de Slowaken. Die vonden dat hij Bratislava de eer van zo’n eerste reis had moeten gunnen.
Havel was in het buitenland veel populairder dan aan het thuisfront, zo maakt deze biografie maar al te pijnlijk duidelijk. Het chagrijn is moeilijk te verklaren. Weliswaar vond tijdens zijn eerste termijn de “fluwelen scheiding” van Slowakije plaats, maar hij was ook de man die Gorbatsjov overhaalde de Russische troepen terug te trekken en die Tsjechië in de NAVO en de Europese Unie wist te loodsen. Na de dood van Olga Havel, de geliefde first lady van de Tsjechen, haalde hij zich de woede van de natie op de hals door binnen een jaar na haar overlijden te hertrouwen met Dagmar Havlová, nota bene de maîtresse tijdens de terminale ziekte van zijn eerste vrouw. Men verweet de moralist hypocrisie. Havel had nooit een geheim gemaakt van zijn buitenechtelijke verhoudingen, ook niet tegenover Olga. Hij kwam openlijk uit voor zijn drugsgebruik. Zijn “leven in waarheid” was allerminst van de puriteinse soort. De kritiek verbitterde hem. Zijn levensstijl begon zijn tol te eisen. In de ochtend van 18 december 2011 sliep hij in. “Het was als een kaars die uitging, zo stil,” verklaarde zijn mantelzorgster Veritas Holíková.

Václav Havel. Een leven is een zinderende biografie, waarin het schitterende bestaan van Havel vervlochten is met de dramatische geschiedenis van zijn vaderland. Micháel Žantovský is door zijn woordvoerderschap van Havel een ooggetuige van de eerste rij, maar die betrokkenheid leidt nergens tot een hagiografische benadering van zijn onderwerp. Žantovský is erudiet, geestig en schrijft met flair. Václav Havel. Een leven is, wat mij betreft, de biografie van het jaar.

Václav Havel. Een leven
Micháel Žantovský
De Bezige Bij Antwerpen
ISBN 9789085424420
Verschenen in november 2014