De feiten die de bouwstenen vormen van deze biografie zijn ingrediënten voor een spannende roman. Jonge student bedenkt bijna bij toeval een natuurkundig fenomeen, wordt door zijn hoogleraar voor briljant versleten en komt zo in Amerika terecht. Omdat hij in Leiden contact had met de meest vooruitstrevende studenten en hoogleraren Natuurkunde in Europa lijkt hij de aangewezen persoon om Amerika te helpen om de Duitsers van het gebruik van de atoombom af te houden. Hij wordt naar Duitsland gestuurd om in het hol van de leeuw het Kwaad uit te schakelen.
Deze student was Samuel Goudsmit, zoon van Haagse middenstanders. Hij studeerde samen met George Uhlenbeck bij de vooraanstaande professor Paul Ehrenfest. Volkskrant redacteur Wetenschap en biograaf van Albert Einstein, Martijn van Calmthout, kwam de naam van Goudsmit tegen in zijn onderzoek naar de Leidse contacten en ervaringen van Einstein. De biografie is opgedragen aan Esther Goudsmit, de dochter die Sam Goudsmit met Jaantje Logher kreeg.
Deze student was Samuel Goudsmit, zoon van Haagse middenstanders. Hij studeerde samen met George Uhlenbeck bij de vooraanstaande professor Paul Ehrenfest. Volkskrant redacteur Wetenschap en biograaf van Albert Einstein, Martijn van Calmthout, kwam de naam van Goudsmit tegen in zijn onderzoek naar de Leidse contacten en ervaringen van Einstein. De biografie is opgedragen aan Esther Goudsmit, de dochter die Sam Goudsmit met Jaantje Logher kreeg.
Sam Goudsmit en George Uhlenbeck mogen op voorspraak van hun prof Natuurkunde naar Amerika, in 1927. Ze worden in Ann Arbor, New York opgewacht door niemand minder dan Robert Oppenheimer, de man die na de bommen op Nagasaki en Hiroshima in augustus ’45 de geschiedenis ingaat als de ‘vader van de atoombom’.
Want hoewel de Amerikanen begin 1945, mede dankzij Sam Goudsmit als wetenschappelijk leider van de Alsos-missie, al wisten dat Hitler geen atoombom had, gingen ze in het Manhattanproject, onder leiding van Oppenheimer, onverdroten voort met de ontwikkeling van die van hun.
Vele jaren later zal Goudsmit zeggen: “Ik ben opgegroeid voordat de natuurkunde ook maar iets met defensie te maken had. De wetenschap was toen iets goeds, zoals muziek of een schilderij. Net als een Rembrandt of een Mondriaan was wetenschap iets waardevols. Daar ben ik nu niet meer zo van overtuigd.”
De biografie van Goudsmit probeert een zo volledig mogelijk beeld te schetsen van een stuk geschiedenis dat anders in de grote prullenbak van het collectieve geheugen terecht was gekomen.
Het lijkt me voor Van Calmthout een behoorlijke puzzel te zijn geweest. Soms vervloek ik hem omdat hij me ineens met weer een nieuw feit naar een ander punt op de chronologische tijdlijn meeneemt, terwijl ik net een beetje in het verhaal begin te komen.
Er zijn zoveel feiten te vinden die op zichzelf al een boek waard zijn. De grote Duitse vijand Werner Heisenberg – hij was de man die voor Hitler druk bezig was de atoombom uit te vinden – kwam nog in juli 1939 bij Sam en Jaantje over de vloer.
Met de kennis van nu is dat moeilijk voor te stellen…
Maar ja, ik heb ook ooit gelezen dat er tijdens en na de Tweede Wereldoorlog veel Duitse wetenschappers, die onder Hitler gewoon waren doorgegaan met hun wetenschappen, naar de Verenigde Staten zijn gehaald, omdat de Amerikanen niet wilden dat kostbare kennis in Russische handen terecht zou komen. Pas als je leest hoe dat er in de dagelijkse praktijk aan toe ging, begrijp je hoe dat kan.
Ik heb inzicht gekregen in het allereerste begin van de koude oorlog, van de wapenwedloop tussen de Verenigde Staten en de Sovjet Unie. Ik weet dat er 1200 ton uraniumerts door Alsos werd gevonden in de grotten tussen Leipzig en Magdeburg. Het grootste gedeelte daarvan werd verscheept naar de VS en naar Engeland.
Paul Ehrenfest, de man die ervoor zorgt dat Sam naar Amerika is gegaan, schiet in 1933 eerst zijn zoon Wassily, die lijdt aan het syndroom van Down, en daarna zichzelf dood. En zo staat dit hele boek vol zinnen of alinea’s die op zichzelf onderwerp van een hele speelfilm zouden kunnen zijn.
Nog een voorbeeld. Professor Kistemaker die in zijn Amsterdamse laboratorium in 1953 verrijkt uranium weet te produceren. Het begin van de ultracentrifuge en van Urenco, het bedrijf dat de hele wereld voorziet van verrijkt uranium.
Buiten de VS was dat nog geen land gelukt en dus kwamen drie Nobelprijswinnaars Irene Joliot-Curie – de dochter van madame Curie – (Scheikunde 1935), Niels Bohr (Natuurkunde 1922) en Ernest Lawrence (Natuurkunde 1939) kijken.
Nadat Sam en Jaantje zijn gescheiden, krijgt Sam een relatie met de dertig jaar jongere Irene Besach. Een joodse vrouw die samen met haar zus via de Kindertransporten van Duitsland naar Engeland wist te komen. Daar vindt ze onderdak bij Frederik Levi Attenborough, de vader van Richard Attenborough de acteur en Sir David Attenborough, de bioloog/natuurfilmer.
En dan heb ik het nog niet eens gehad over het allesverterende schuldgevoel dat Sam Goudsmit meedroeg. Schuld tegenover zijn Joodse ouders die hij niet op tijd naar de Verenigde Staten heeft kunnen halen. Hun inreisvisa lagen klaar toen Hitler ons land binnenviel.
Wat Sam nu eigenlijk heeft bijgedragen aan de Natuurkunde? Iets met electrospin geloof ik. Maar ja, iedere keer dat het daar over gaat ben ik halverwege de zin al kwijt wat ze bedoelen. Dat ik desondanks met veel interesse dit boek heb gelezen, lijkt me een compliment voor de schrijver van Sam Goudsmit. Zijn jacht op de atoombom van Hitler.
Sam Goudsmit. Zijn jacht op de atoombom van Hitler
Martijn van Calmthout
Meulenhoff
ISBN 9789029089586
Verschenen in oktober 2016
Bestelinformatie
Koop bij Athenaeum Boekhandel
Bestel hier als paperback bij Athenaeum Boekhandel (€ 24,99)
Bestel hier als ebook bij Athenaeum Boekhandel (€ 14,99)
Bestel hier als paperback bij bol.com (€ 24,99)
Bestel hier als ebook bij bol.com (€ 14,99)
